تاریخ اسلام در آیینه پژوهش

تاریخ اسلام در آیینه پژوهش

تاریخ اسلام در آیینه پژوهش سال 21 پاییز و زمستان 1403 شماره 2 (پیاپی 57) (مقاله پژوهشی حوزه)

مقالات

۱.

ساختارشناسی حکومت خلفای سه گانه(مقاله پژوهشی حوزه)

کلیدواژه‌ها: خلفای سه گانه ساختارشناسی ساختار ایدئولوژیک ساختار سیاسی ساختار اقتصادی پیامدهای ساختاری حکومت خلفای سه گانه

حوزه‌های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۰ تعداد دانلود : ۱۷
حاکمان برای ثبات و پایداری حکومت و تحقق اهداف و غایات خود، ناگزیر به ایجاد ساختارهای متنوعی در درون حکومت هستند. به عقیده ی جامعه شناسان، کارکردهای ساختار این است که اولاً، انسداد و طرد اجتماعی را برای گروه های معارض و معترض قدرت کاملاً مدیریت شده و نظام مند خواهد کرد. ثانیاً، مانع بروز تنش و کشمکش های اجتماعی نسبت به تغییرات و نابرابری ها می گردد. ازاین رو در عصر خلافت، سه ساختار ایدئولوژیک، سیاسی و اقتصادی پدیدار شد. ساختار ایدئولوژیک به هدف تغییر، دستکاری و مهار عقاید و ارزش های مردم طراحی شد و مبتنی بر سه مؤلفه (منع نگارش و نشر احادیث نبوی، مشروعیت زدایی از سخنان رسول خدا، و جعل و تحریف و بدعت) بود. ساختار سیاسی مدیریتی مبتنی بر انحصار سطوح گوناگون قدرت به قریش و حذف بنی هاشم، انصار و دیگران از آن بود. ساختار اقتصادی نیز سامان یافته از حذف منابع مالی مخالفان و محدودسازی اقتصادی آنان، توزیع هدفمند و جهتدار بیت المال با نگاه ویژه به قریش و امویان بود. ساختارهای نوین سه گانه ی مزبور در عصر خلافت، تضادها، تنش ها و نزاع های خونین فرقه ای، گسست ها و شکاف های اجتماعی، نابرابری توزیعی در منابع سیاسی، اقتصادی و پیامدهای سوء دیگری را در طول تاریخ دامنگیر جامعه اسلامی کرد. این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی و مبتنی بر داده های تاریخی صورت یافته، در پاسخ به این سؤال است که دوران پس از رحلت پیامبر اکرم و حاکمیت خلفا مبتنی بر چه ساختارهایی بوده است؟ آثار منفی بر بستر این ساختارها چه بوده است؟
۲.

واکاوی نقش علما و نهاد مذهب در جنگ های شاه اسماعیل با تکیه بر جنگ چالدران(مقاله پژوهشی حوزه)

کلیدواژه‌ها: جنگ چالدران علما و روحانیان شاه اسماعیل صدر نهاد مذهب جنگ های شاه اسماعیل

حوزه‌های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۵ تعداد دانلود : ۲۳
قدرت نظامی در تثبیت نظام سیاسی حکومت ها نقش پررنگی دارد. توانایی نظامی و دفع تهدیدهای سیاسی و مذهبی در دوره صفوی بر تداوم قدرت آنها افزود. در میان جنگ هایی که در دوره ی مزبور اتفاق افتاد، جنگ چالدران به لحاظ سیاسی مذهبی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تاکنون نگاشته های فراوانی درباره ی جنگاوران این نبرد نگاشته شده، اما آنچه در میان بررسی ها و تألیف ها نتوانسته است موشکافانه تحلیل و تحقیق شود، نقش افرادی است که در کسوت عالم و روحانی در جنگ حاضر بودند؛ کسانی که از همان ابتدا در عرصه های گوناگون حکومت صفوی حضور فعال و پررنگی داشتند. کار آنان منحصر به امور قضایی، اداره ی امور دیوانی و دینی نبود و در دفع تهدیدهای نظامی نیز نقش آفرین بودند. هدف این پژوهش تبیین نقش علمای شیعه در جنگ چالدران است. یافته های این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای نگاشته شده است، نشان می دهد که علما و روحانیان، مانند قزلباش ها در میدان نبرد حاضر بودند و نقش های متعددی، ازجمله فرماندهی بخشی از سپاه صفویان را برعهده داشتند و حتی تعدادی از آنان کشته شدند. ازاین رو باید نقش آنان همانند قزلباشان مد نظر قرار گیرد.
۳.

حافظه تاریخی و کارکرد آن در جنگ شناختی امویان علیه اهل بیت(ع)(مقاله پژوهشی حوزه)

کلیدواژه‌ها: حافظه تاریخی شناخت جنگ شناختی امویان اهل بیت

حوزه‌های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۰ تعداد دانلود : ۲۲
«حافظه ی تاریخی» به معنای بازنمایی گذشته ی مشترک یک گروه یا جامعه، در ایجاد وحدت اجتماعی و هویت بخشی به یک ملت ایفای نقش می کند. علاوه بر این، همچون نیرویی مؤثر در عرصه ی اجتماع، نقش مهمی در تأمین نیازهای سیاسی دولت ها و کمک به حفظ هویت مطلوب و شکل دهی مجدد گذشته در جهت اهداف مد نظر حکومت ها و جریان ها دارد. ازاین رو هر نظامی لاجرم برای دستیابی به مشروعیت و پایداری ارتباط خود با ملت، از سیاست های حافظه ای بهره می برد. این پژوهش با روش «توصیفی تحلیلی»، به دنبال بررسی بهره برداری امویان از ظرفیت حافظه ی تاریخی در کارزار شناختی علیه اهل بیت است و با عنایت به داده های تاریخی و توصیف و تحلیل آنها، به شناسایی و استخراج اقدامات امویان در این زمینه پرداخته است. امویان که نزد افکار عمومی جامعه ی اسلامی فاقد منزلت بودند، تلاش بسیاری در جهت کسب مشروعیت از طریق دست یازیدن به ظرفیت سیاست حافظه نمودند. از نتایج این پژوهش آگاهی از اقداماتی است که رهبران جبهه ی اموی در جهت تغییر حافظه ی جمعی و شناخت مردم جامعه انجام دادند. اهم این اقدامات مهار و مدیریت انتشار اطلاعات و داده ها، بی توجهی به میراث فرهنگی و تمدنی و کم رنگ سازی سنت های دینی بوده که محور اصلی این پژوهش بررسی زوایای این مسائل است.
۴.

سیاست گذاری مسکن نبوی (سیاست گذاری رسول خدا ص در حوزه مسکن) و دلالت های آن برای حل مشکل مسکن در ایران(مقاله پژوهشی حوزه)

کلیدواژه‌ها: مسکن سیاست گذاری مسکن نبوی رسول خدا (ص) در حوزه مسکن اقتصاد ایران مشکل مسکن در ایران

حوزه‌های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۱ تعداد دانلود : ۱۵
سیره ی نبوی در حل مشکل مسکن مهاجران، با مشارکت دولت مردم، مصداق بارزی از ترکیب دو راهبرد «حمایت دولت» و «تقویت تکافل اجتماعی» است. پیامیر گرامی با اجرای سیاست «واگذاری زمین به خانوارهای فاقد مسکن» و «ایجاد سکونت گاه صفه برای اقشار ضعیف»، آنها را از حمایت دولت اسلامی بهره مند کردند و با اسکان موقت مهاجران در منزل انصار، زمینه ی مشارکت عمومی را برای حل مشکل مسکن فراهم نمودند. یافته های مقاله که با روش توصیفی تحلیلی و متکی بر اسناد کتابخانه ای به دست آمده است، نشان می دهد رویکرد پیامبر اکرم می تواند دلالت هایی برای حل چالش مسکن در ایران داشته باشد. در این زمینه می توان علاوه بر تقویت همیاری عمومی و استفاده از ظرفیت خیران و واقفان، از سیاست عرضه ی گسترده ی زمین برای ساخت مسکن با رعایت اقتضائات آمایش سرزمین و ایجاد سکونت گاه های موقت و ارزان برای اقشار محروم استفاده کرد. نیز می توان به جای شرکت های مسکن ساز، زمین را به خود افراد واگذار کرد تا به تدریج مسکن موردنیاز خود را بسازند. از لوازم این کار، فاصله گرفتن از رویکرد توسعه ی عمودی مسکن به سمت توسعه ی افقی و اتخاذ رویکرد مردمی در ساخت مسکن است. برای تأمین مالی ساخت مسکن نیز می توان از ظرفیت های همیاری و مشارکت عمومی بهره گرفت. تقویت تکافل اجتماعی در حوزه ی مسکن مستلزم تدوین پیوست فرهنگی مسکن و استفاده از تمام ظرفیت های آموزشی و رسانه ای است.
۵.

تقابل وهابیت سنتی و وهابیت دولتی در عربستان سعودی (از 1920 تا 1980 میلادی)(مقاله پژوهشی حوزه)

کلیدواژه‌ها: محمد بن عبدالوهاب وهابیت سنتی وهابیت دولتی اخوان قدیم اخوان جدید مسجدالحرام

حوزه‌های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۵ تعداد دانلود : ۲۲
با ظهور محمد بن عبدالوهاب و اتحاد او با محمد بن سعود جد خاندان آل سعود، ایدئولوژی وهابیت با قدرت شمشیر به تدریج در شبه جزیره ی عربستان منتشر و فراگیر شد. پس از جنگ جهانی اول و تشکیل دولت سوم سعودی توسط ملک عبدالعزیز، سران قبایل نجد که از پیروان سنتی و بنیادگرای وهابیت بودند، تحت عنوان «جمعیت اخوان» در تحکیم قدرت او نقش مهمی داشتند. اما پس از مدتی با مشاهده ی دگرگونی و انحراف عبدالعزیز از معیارهای وهابیت، به مقابله با او پرداختند. این تقابل منجر به رویارویی و سرکوب «جمعیت اخوان» گردید. گرچه در ظاهر، عبدالعزیز فتنه را خاموش کرد، اما این تفکر در قلب ها و سینه ها نهفته ماند تا بار دیگر در سال 1979 «جمعیت اخوان جدید» به رهبری جهیمان با تسخیر مسجدالحرام در برابر حکومت و بدعت های موجود به قیام پرداخت. بررسی علل و چگونگی این کشمکش که ریشه در تقابل وهابیت سنتی و وهابیت دولتی دارد، موضوع محوری این جستار است که با روش «تاریخی» و رویکرد توصیفی تحلیلی به آن پرداخته است.
۶.

تحلیل انتقادی اخبار اختلافات میان امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا (س)(مقاله پژوهشی حوزه)

کلیدواژه‌ها: حضرت فاطمه (س) امیرالمؤمنین (ع) ازدواج امیرالمؤمنین (ع) با دختر ابوجهل و اسماء ابوتراب اخبار اختلافات میان علی (ع) و فاطمه (س)

حوزه‌های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۳ تعداد دانلود : ۱۵
برخی نویسندگان اهل تسنن روایاتی در منابع تاریخی و حدیثی خود درباره ی اختلافات امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) نقل کرده اند. متن این اخبار حاکی از آن است که این دو بزرگوار با همدیگر اختلاف داشتند که گاهی منشأ اختلاف آنان خواستگاری یا ازدواج امیرالمؤمنین(ع) از جویریه دختر ابوجهل یا أسماء بنت عُمَیس است. بنابراین، زمینه ی اصلی بروز اختلاف بین آنان حسادت و قهر حضرت زهرا(س) است. مطابق برخی روایات، حتی این اختلاف سبب گشت تا رسول خدا(ص) نیز خواهان طلاق دخترشان از آن حضرت باشند. البته این روایات از طریق منابع عامه به منابع شیعی نیز سرایت کرده و اشخاصی همچون شیخ صدوق ضمن نقل، به نقد آن نیز پرداخته اند. این پژوهش با بررسی اخبار منابع عامه و نقد سندی و محتوایی آنها، روشن ساخته که برخی مورخان و محدثان، اخباری برای کاستن جایگاه این دو معصوم جعل کرده اند. آنان برای تخریب شخصیت امیرالمؤمنین (ع) و پایین آوردن منزلت حضرت زهرا (س)، به سمت توجیه علت صدور روایات رسول خدا (ص) درباره ی حضرت زهرا (س) برآمده اند که فرمودند: «فاطمه پاره ی تن من است» و برای تخریب لقب گرفتن امیرالمؤمنین(ع) به «ابوتراب» روایاتی جعل کرده اند. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و درنهایت، به صورت «انتقادی» سند و محتوای این اخبار را بررسی کرده است.

آرشیو

آرشیو شماره‌ها:
۵۹