کاشان شناسی

کاشان مانند دیگر شهر ها در کنار عوامل مطالعاتی نظیر عوامل جغرافیایی، جمعیتی، دینی و گردشگری، از فرهنگی عامه نیز برخوردار است که بخشی از آن، ضرب المثل های رایج در میان مردم این شهر است. ضرب المثل ها، جملاتی کوتاه، ساده و در عین حال حاوی مضامینی هستند که اغلب با حوزه های مطالعاتی علوم مختلف در ارتباط بوده و بر افکار و اعمال افراد تأثیر گذاشته و لازم است تا پژوهشگران در عرصه های گوناگون به مطالعه آن ها بپردازند. سعی نگارندگان در پژوهش حاضر، آن است تا از منظر جرم شناسی و با روش توصیفی تحلیلی به بررسی کمی محتوایی تمام ضرب المثل های رایج در کاشان بر اساس مجموعه کتاب های نگاشته شده در این زمینه بپردازند و به این پرسش پاسخ دهند که بازتاب تئوری های جرم شناسی علت شناسی و پیشگیری از جرم، به ترتیب در ضرب المثل های رایج در این شهر کدام اند؛ زیرا ضرب المثل های رایج در این شهر، از نظر محتوایی بسیار غنی هستند و از یک طرف معرف علل ارتکاب جرم هستند و از سویی دیگر، راهکار های پیشگیری از جرم را به مردمان خویش ارائه می دهند. بررسی ها نشان داد به طور کلی در محاورات مردم کاشان، 56 ضرب المثل رایج در حیطه جرم شناسی وجود دارد که از این میان، حدود 22 ضرب المثل، بیانگر سه حوزه روان شناسی، زیست شناسی و جامعه شناسی جنایی هستند که هریک از منظری خاص، به مطالعه پدیده جرم و علل پیدایش آن پرداخته اند. جامعه شناسی جنایی در قالب پنج نظریه آنومی، یادگیری اجتماعی، بوم شناسی، برچسب و فشار، از بیشترین فراوانی برخوردار است؛ از میان این پنج نظریه نیز، نظریه یادگیری اجتماعی بیشترین فراوانی را دارد و حدود 34 ضرب المثل در حیطه راهکار های پیشگیرانه از جرم بوده و بازتاب اقسام پیشگیری غیرکیفری، یعنی پیشگیری اجتماعی و پیشگیری وضعی از جرم اند که پیشگیری اجتماعی، فراوانی بالایی دارد.

معماری پایدار، رویکردی در معماری است که ملاحظات محیطی را همزمان با برآوردن نیازهای انسان مورد توجه قرار می دهد و نتیجه آن بهره برداری مؤثر از منابع طبیعی در طراحی و ساخت است. بررسی اولیه معماری بومی و تاریخی، جلوه هایی از ابعاد مختلف معماری پایدار را در این معماری نشان می دهد. معماران سنتی بر اساس تجربه های متعدد و در سیر زمان، همچنین با همسازی و الگوبرداری از طبیعت پیرامون، طرح هایی را ابداع و اجرا کرده اند که با محیط طبیعی سازگار است. بافت تاریخی کاشان نیز به عنوان بخشی از میراث ارزشمند بومی که دارای معماری سنتی فاخری است، از این امر مستثنا نیست و منطبق بر شرایط محیطی شکل گرفته است. در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و برداشت های میدانی، وجوه مختلف پایداری زیست محیطی بررسی شده و مؤلفه های پایداری از این وجه استخراج گردیده است. سپس بازار تاریخی کاشان به عنوان بخش پراهمیت از منظر فرهنگی اجتماعی و اقتصادی از بافت تاریخیِ شهر شناسایی شده و بر اساس چارچوب شکل گرفته در مبانی نظری پژوهش، این محدوده مورد ارزیابی قرار گرفته و وضعیت بازار از نظر دارا بودنِ مؤلفه های پایداری و همچنین عوامل نقاط قوّت و ضعف آن در رابطه با پایداری زیست محیطی تعیین شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که عواملی از قبیل طراحی همساز با اقلیم در راستای حفظ منابع، استفاده از مصالح بومی، طراحی انسانی و پایایی بنا سبب شده اند که این بازار وضعیت مناسبی از نظر وجوه زیست محیطی پایدار داشته باشد. از طرف دیگر، ایجاد اختلال در نظم بازار، توسط شریان های تازه تأسیس و بی توجهی به تحکیم بافت بازار و مداخلات انسانی، سبب صدمه زدن به پایداری آن شده است.

انسان هماره پایبند سنت ها و آیین های ملی، باستانی، افسانه ای و مذهبی خود بوده، بدان ها ارزشی والا داده و به برگزاری اش همت گماشته است. ژرفای برخی از آیین های ملی یا بومی به گونه ای است که دگرگونی ها و انقلاب های سیاسی و مذهبی نیز نتوانسته است برای درازهنگام آن ها را کم رنگ یا نابود کند و چه بسا برگزارکنندگانش، بدان ها رنگ، نام و رویکردی تازه داده اند، ولی شکل آن را حفظ کرده اند. یکی از این ها، رسم نُهم ربیع (عمرکُشون) است که گویا دگرگون شده جشن ایرانیِ کهنی بوده است و همچنان هرچند پنهانی، به دلیل ناهم سازی مراجع شیعه با آن و به منظور ایجاد وحدت میان مسلمان ها برگزار می شود و در برخی شهرهای ایران به ویژه کاشان، پیشینه ای به درازای چندین سده دارد. آنچه در این جستار، «نمایش عمرکُشون» نامیده شده، ناظر بر شکل و هیئت قدیمی تر آن در کاشان و چند شهر دیگر ایران است نه شکلی که اکنون در بسیاری از شهرهای ایران برگزار می شود. در این جستار، نخست به موضوع هایی چون ریشه و سابقه تاریخی عمرکشون در ایران و کاشان و همانندی آن با برخی از جشن های ایرانی و بابلی اشاره و سپس به هم سنجی آن با میر نوروزی پرداخته شده است. چنین برمی آید که عمرکشون، ریشه در مُغ کشی (میر نوروزیِ روزگار اسلامی) دارد؛ همانندی این دو را در شیوه اجرا، طرز رفتار و شیوه پوشش برگزارکنندگان، شادی آور بودن هر دو آیین و رهایی از قیدوبندهای قانونی و شرعی در روزهای برگزاری می بینیم.

نسخه های خطی در شمار مهم ترین میراث مکتوب علمی، فرهنگی و هنری بشر با اطلاعات تاریخی، مذهبی، ادبی، فرهنگی و هنری است. مرحوم ملا محمدحسن ناصحی طاهرآبادی یکی از علمای مشهور طاهرآباد کاشان بوده که در زهد و ورع و تقوا و فقاهت شهره خاص و عام بوده است؛ ولی متأسفانه از ایشان، جز یک نسخه خطی از کتاب وافی مرحوم علامه فیض کاشانی، اثر دیگری باقی نمانده است. این اثر به هنر خوش نویسی، کتابت و همچنین تسلط به زبان و خط عربی و وسعت دایره اطلاعاتی ایشان از دانش های قرآنی، حدیثی و فقهی دلالت دارد. ازاین رو نگارندگان کوشیده اند تا ضمن معرفی اجمالی علامه فیض و کتاب وافی ایشان، با روش توصیفی تحلیلی به بررسی و تحلیل محتوایی عناصر کتاب شناختی نسخه خطی مرحوم ملا محمدحسن ناصحی طاهرآبادی نیز پرداخته و بدین وسیله اطلاعات کتاب شناسی این اثر مورد نقد و بررسی قرار گیرد. پژوهش ها نشان داد که ملا محمدحسن، در رونویسی نسخه وافی ، بسیار روشمند عمل کرده؛ به گونه ای که برای تصحیح اغلاط، سعی کرده تا از روش های متنوعی بهره بگیرد؛ همچنین با توجه به متن نسخه، می توان به دقت نظر و امانتداری ملا محمدحسن در استنساخ این نسخه پی برد. از سویی، تحلیل کتاب شناختی این نسخه می تواند تا حدودی، گزارشگر مشخصات سبک نگارش عصر کاتب و اختصاصات سبکی دوره وی باشد.

یکی از ابزارهای مؤثر برای ایجاد فرهنگ اخلاقی زیستن در جامعه، قاعده زرین اخلاق است. بر اساس این قاعده که تقریرهای مختلفی از آن در دو وجه ایجابی و سلبی صورت گرفته است، افراد در صورتی می توانند زیست اخلاقیِ مسالمت آمیزی داشته باشند که هرچه برای خود می پسندند، برای دیگران نیز بپسندند و آنچه برایشان مطلوب نیست، برای دیگران نیز مطلوب ندانند. این قاعده در کنار دیگر اشتراکات عقلی و الهیاتی ادیان، به مثابه ابزاری اخلاقی برای تقریب میان ادیان و تمدن های مختلف نیز مورد توجه اخلاق گراها قرار گرفته است. در سنت اسلامی نیز علمای اخلاق بر اساس آیات و روایات مختلف، مصادیق متعددی از قاعده زرین را در آثار اخلاقی خود تبیین کرده اند. فیض کاشانی که توجه به برخی آراء اخلاقی اش محور اصلی پژوهش حاضر است، در آثار مختلف خود، آموزه های اخلاقی شفقت، مهربانی، مدارا، خوش سخنی با دیگران و... را از مهم ترین ابزارهای اخلاقی برای زندگی مسالمت آمیز در جامعه اسلامی معرفی می کند. در این جستار با اشاره به کارکردهای قاعده زرین، این آموزه های اخلاقی از منظر قاعده زرین مورد توجه قرار گرفته و نشان داده شده است که آموزه های اخلاق اجتماعیِ فیض کاشانی را می توان از مصادیق صورت بندیِ کلی قاعده زرین دانست. 

بنیاد توسعه پایدار هر جامعه و شهری، شناخت جامع و کلان از تاریخ، فرهنگ و موضوعات مختلفش و حضور آن ها در ذخیرگان علمی کارگزاران و سیاست گذاران آن است. این تولید دانشِ مستند و جامع درباره شهر که در مراکز و نهادهای مطالعاتی صورت می گیرد و به صورت جمعی، علمی و در قالب مکتوب، گسترش اطلاعات و دانش ژرف تر را در پی دارد، دانشنامه ای و نهادی می دانیم. در این جستار، به وضعیت شناخت و معرفت به کاشان در قالب فعالیت های گروهی یا نهادی یا «کاشان شناسی های علمی» تا آغاز 1400 پرداخته می شود. تولیدات دانشی که به صورت جمعی، با هدایت و برنامه ریزی قبلی و زیر نظر مراکز و نهادهای علمی پژوهشی و با خروجی مقالات علمی (در دانشنامه و مجله) در خصوص کاشان آفریده شده اند، بررسی، دسته بندی و نقد می شوند. بدین منظور در سه سطح بین المللی، ملی و محلی، با انتخاب چند مرکز علمی و تحقیقاتی برجسته، فعالیت ها و رویکردهای نهادی به مطالعه و شناخت کاشان با بررسی مقالات انتشاریافته در درگاه یا دانشنامه های آن ها ارائه و در نهایت تحلیل می شود. در بررسی مطالعات معطوف به کاشان در چند نهاد و دانشنامه/نشریه، نتیجه مؤید برتری و تأثیر نهادهایی است که مدیران و مشاوران علمی آن ها علاوه بر روشمندی علمی، علایق و دانش مناسب و عمیقی از خود شهر و سوژه مطالعاتی محلی هم داشته اند.