پژوهشنامه ایرانی سیاست بین الملل

اعتراضات مردمی در کشورهای عربی خاورمیانه و شمال آفریقا که به بهار عربی موسوم گشت، باعث شد موجی از بی ثباتی ها بر این منطقه سایه افکند. لذا در پرتو تحولات اخیر خاورمیانه، مسئله کردی نیز به عنوان یکی از متغیرهای اثر گذار بر مناسبات منطقه ای مطرح شد. مقاله حاضر به دنبال بررسی این سؤال است که تحولات مربوط به بهار عربی چه اثراتی بر روی جایگاه اقلیم کردستان عراق داشته است؟ فرضیه مطرح شده این است که تحولات منطقه خاورمیانه (بهار عربی) پس از سال 2011، زمینه ساز تقویت جایگاه حکومت اقلیم کردستان عراق و افزایش آگاهی و مطالبات آن ها به شکل استقلال خواهی شده است. درواقع تحولات منطقه خاورمیانه و بهار عربی فرصت مناسبی برای اقلیت های مختلف از جمله کردها به وجود آورده و این گروه قومی درحال توسعه را به یک جامعه سیاسی و البته تأثیرگذار در منطقه تبدیل کرده است. یکی از مصادیق بارز این ارتقا جایگاه اعلام تاریخ برگزاری همه پرسی برای اعلام استقلال کردستان عراق در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ بود. کردها همواره در طول تاریخ به افراد فراموش شده معروف بوده اند؛ اما در حال حاضر یک نگرش جدید در عرصه بین الملل نسبت به آن ها شکل گرفته است. روش به کار رفته در این مقاله، تبیینی و چارچوب نظری ارائه شده نیز نظریه اثرگذاری سطح کلان (تحولات مربوط به بهار عربی در نظام منطقه ای) بر تعیین دگرگونی سیاسی بازیگر خرد با تأکید بر آرای دیوید سینگر است.

در باب تحولات مفهومی قدرت و فرهنگ و تأثیر این دو پدیده اجتماعی، مطالعات گسترده ا ی در روابط بین الملل صورت گرفته است، اما کمتر تحقیقی به ارتباط متقابل این دو در عرصه روابط بین الملل پرداخته است؛ درحالی که امروزه اهمیت این ارتباط به ویژه با طرح نظریه قدرت هوشمند از اهمیت بسزایی برخوردار است. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد است تا در چارچوب مفهومی قدرت و بر اساس روش مقایسه ، نحوه ارتباط فرهنگ و قدرت را در سه رویکرد انتقادی، پساساختارگرایی و سازه انگاری مورد بررسی قرار دهد. انتقادی ها، پساساختارگراها و سازه انگاران هر کدام به ترتیب نقش ابزاری، قوام بخش یا گفتمانی و تکوینی برای فرهنگ نسبت به قدرت قائل هستند. دراین ارتباط، سؤال این پژوهش این است که رویکردهای سه گانه انتقادی، پسا ساختارگرایی و سازه انگاری چگونه ارتباط فرهنگ و قدرت را در عرصه روابط بین الملل تبیین می کنند. یافته ها حاکی از آن است که با مقایسه دیدگاه سه رویکرد فوق در باب ارتباط قدرت و فرهنگ در روابط بین الملل، درمی یابیم که این دو پدیده در عرصه روابط بین الملل در یک فضای سیال و پویا مرکب از مفاهیم فرهنگی ایدئولوژی، معنا، هویت سازی، هنجار آفرینی به شکلی متقابل به یکدیگر قوام می بخشند و در این قوام بخشی متقابل و پایان ناپذیر است که تأثیرات متقابل قدرت و فرهنگ در قالب امنیت، نظم و ثبات ظهور پیدا می کند.

جرائم ضمن هدف قراردادن کرامت و امنیت انسانی و حقوق بنیادین بشری، امنیت جهانی را تهدید و حق برخورداری از امنیت را از انسان ها سلب می کنند. پیشگیری از وقوع جرم، امری بسیار حساس و مهم در سطح ملی و بین المللی است که باید با دید جامع نگر در دستور کار دولت ها قرار گیرد. به دنبال جهانی شدن اقتصاد، فرهنگ، سیاست، حقوق بشر و حقوق کیفری و ظهور برخی جرائم جدید که صلح و امنیت بین المللی را تحت تأثیر خود قرار داده اند با جلوه های جدیدی از جرائم مواجه شده ایم. جرائم جهانی به دودسته سودجویانه و خشونت آمیز (تروریستی) تقسیم می شوند. در ایران، اهمیت بحث پیشگیری از وقوع جرم نیز در بند پنجم اصل 156 قانون اساسی و در زیرمجموعه وظایف قوه قضائیه پیش بینی شده، ولی شکل عملیاتی به خود نگرفته است. در مقوله پیشگیری از وقوع جرم که از مباحث مهم پیشروی دولت ها هست، نیاز به بسیج عمومی و هماهنگی تمامی نهادها و دستگاه های اجرایی دولتی است. در سطح بین المللی، مجامع مربوطه و در رأس آن ها سازمان ملل با طراحی کنگره های پنج سالانه پیشگیری از وقوع جرم و برگزاری دوازده کنگره از سال 1955 تاکنون ضمن فراهم نمودن فرصت برای همفکری متخصصان پیشگیری از وقوع جرم، در سطح یک نهاد سیاست گذاری نقش آفرینی می کنند؛ بنابراین با نگاهی تطبیقی به این حوزه، کشورهای مختلف دنیا درزمینه پیشگیری از وقوع جرم تجارب و دستاوردهای باارزشی در اجرای برنامه های ملی پیشگیری از وقوع جرم کسب نموده اند که الگوهای مناسبی جهت پیاده سازی در داخل کشور است.

مواجهه با پرونده هسته ای ایران یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در دوران ریاست جمهوری جرج بوش و باراک اوباما بوده است. با عنایت به این موضوع، پژوهش پیش رو نیز درصدد مقایسه رویکرد آن ها بوده و هدف اصلی نوشتار پاسخ به این پرسش هاست که رویکرد بوش و اوباما نسبت به پرونده هسته ای ایران چه تفاوت هایی با هم داشت و برمبنای کدام رهیافت های روابط بین الملل قابل توصیف و تحلیل است؟ بر مبنای داده های تحقیق، عملکرد جرج بوش و کابینه او که به شدت متأثر از آموزه های نو محافظه کاری بود، در چارچوب رهیافت رئالیسم تهاجمی قابل تحلیل است. زیرا آن ها با تأکید بر استثناگرایی آمریکا، تهدید مداوم مبنی بر حمله به تأسیسات هسته ای ایران و همکاری نکردن با دیگر کنشگران درگیر در این ماجرا، عملکردی عمدتاً یکجانبه گرایانه را در قبال پرونده هسته ای ایران در پیش گرفته بودند. از سوی دیگر، باراک اوباما با بهره گیری از مؤلفه های نهادگرایی نئولیبرال، خواستار همکاری، تعامل، ایفای نقش دیپلماسی، بهره گیری از قدرت نرم و ظرفیت سازمان های بین المللی در سیاست خارجی بود. بنابراین او توانست با اتخاذ سیاست چندجانبه گرایی آمریکا محور، اجماع قدرت های بزرگ و نهادهای تأثیرگذار سیاسی و اقتصادی را در مقابله با ایران کسب کرده و گروه 1+5 و ایران بعد از مذاکراتی طولانی به توافق رسیدند.

با پیچیدگی سیستم بین الملل و آشوبی شدن آن، سیاست خارجی کشورها نیز به عنوان واحدهای چنین سیستمی از منطق خطی و ساده گذشته پیروی نمی کنند؛ بنابراین در حوزه سیاست خارجی نیاز به دستگاه تحلیلی نوینی است که بر مبنای ویژگی های چنین سیستمی پایه گذاری شده باشد. سیستم غرب آسیا شدیداً تحت تأثیر وضعیت پیچیدگی در سیستم بین الملل قرار گرفته است. این پژوهش با مفروض انگاشتن چنین واقعیتی سعی در پاسخ به این پرسش دارد که راهبرد سیاست خارجی ایران در سیستم منطقه ای غرب آسیا به عنوان بخشی از سیستم بین الملل پیچیده و آشوبی چگونه تبیین می شود؟ تنوع تهدیدات، تنوع بازیگران، تداخل دینامیک ها، الگوهای رفتاری غیرخطی و خوشه ای شدن شدید شبکه یاد شده از جمله ویژگی هایی است که ایران در این شبکه با آن روبروست و بر همین اساس تنوع راهبردی در شبکه سازی در غرب آسیا و سیستم راهبردهای مبتنی بر بازدارندگی شبکه ای و مثلثی محور سیاست خارجی ایران در غرب آسیا را شکل می دهد.

نظریه تصورات نقش های ملی را می توان چارچوب نظری کارآمدی برای تبیین سیاست خارجی کشورها دانست. تحلیل گران در ارزیابی سیاست خارجی کشورها همواره با عطف نظر به یکی از ساحت های داخلی و یا بین المللی، بینش های نظری سودمند هریک از این دو ساحت را به بهای نادیده گرفتن دیگری قربانی کرده اند. پویایی های حادث در محیط های داخلی، منطقه ای و بین المللی، نیرومندترین پیشرانه در هدایت سیاست خارجی کشورها هستند و به همین دلیل در این مقاله، با کاربست نظریه تصورات نقش های ملی سعی بر آن است که عناصر علی تعیین کننده سیاست خارجی ترکیه از سال 2002 تا 2016 در قالب چارچوبی سامان یافته تر انسجام یابد. سؤال این پژوهش آن است که چه عواملی سبب تحول و تطور سیاست خارجی ترکیه از سال 2002 تا 2016 علی رغم حاکمیت حزب عدالت و توسعه در طول این دوره بر سامان سیاسی ترکیه بوده است؟ فرضیه این مقاله آن است که پویایی های داخلی، منطقه ای و بین المللی مهم ترین پیشرانه های سیاست خارجی ترکیه بوده است که در قالب نظریه تصورات نقش های ملی بررسی شده اند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که نظریه تصورات نقش های ملی می تواند چارچوبی سودمندتر برای ارزیابی سیاست خارجی ترکیه در مقایسه با سایر چارچوب های نظری باشد.

بهره گیری از ظرفیت های علمی و فناوری با هدف تأمین اهداف و منافع ملی و رسیدن به سطحی از همکاری های بین المللی، پدیده ای است که با نام «دیپلماسی علمی» مورد استفاده دولت ها قرار می گیرد. دیپلماسی علمی به دولت ها امکان می دهد تا در مناسبات دوجانبه و یا چندجانبه خود در سازمان های بین المللی که ماهیتاً سازمان هایی برای شکل دهی به همکاری بین المللی اند، به پیگیری منافع و مطالبات خود و تعامل با نظام جهانی مبادرت نمایند. سؤال پژوهش حاضر این است که شاخصه های دیپلماسی علمی در اسناد فرادستی جمهوری اسلامی ایران چیست و نحوه تعامل بر اساس شاخصه های مذکور در سازمان های بین المللی (سرن، توآس و آیسسکو) چگونه صورت می گیرد؟ مقاله حاضر به روش توصیفی و از طریق تحلیل محتوای کیفی مفاد اسناد فرادستی جمهوری اسلامی ایران فرضیه پژوهش را این گونه مطرح می کند که در اسناد فرادستی، شاخصه های دیپلماسی علمی در ابعاد همکاری های علمی بین المللی، پژوهش های مشترک علمی، شبکه سازی نخبگان و دانشمندان در سطح منطقه ای و جهانی مطرح شده و جهت کلی تلاش های دیپلماسی علمی ایران در سازمان های بین المللی مذکور نیز در راستای اجرا و پیاده سازی شاخصه های بیان شده صورت می گیرد.