سعید هلالیان

ابعاد گوناگون عرفان اسلامی در روندی متکامل در متن سنت فکری فرهنگی اسلامی بروز یافته که از جمله مهم ترین آنها «عرفان اجتماعی» است که به معنای واقعی، در سده اخیر و از متن حوزه علمیه قم و به طور خاص تر، در بستر مکتب امام شکل گرفته و موجب آثار فرهنگی تمدنی بسیاری شده است. عرفان اجتماعی ظرفیت های بالفعل و بالقوه فراوانی دارد که می توانند تحولات بسیاری را در سنت حِکمی و عرفانی و نیز در فرایند تحقق اهداف گام دوم انقلاب رقم بزنند. با این حال، چنان که شایسته است بدان ها توجه نمی شود. واکاوی عرفان اجتماعی می تواند زمینه بهره گیری صحیح تر، افزون تر و عمیق تر از ظرفیت های انبوه آن را فراهم سازد؛ چنان که از افتادن در دام برخی آسیب ها و انحراف ها جلوگیری می کند؛ مانند دوری از هویت ناب آن، یعنی «معنویت توحیدی عقلانی، شریعت محور و فقاهتی» یا بستر صحیحی که مکتب امام برای عرفان اجتماعی فراهم آورد. ازاین رو نوشتار حاضر، با به کارگیری روش توصیفی تحلیلی، به جایگاه شناسی عرفان اجتماعی در مهد اصلی پدیدآیی و ظرف اصیل استمرار آن، یعنی حوزه قم در سده اخیر می پردازد.

اهتمام نظری و عملی به « حوزه انقلابی » از جمله ضرورت های همیشگی است که به دلایل ویژه، در سالیان اخیر، اهمیت دوچندان یافته است . پرداختن به این مبحث از زوایای گوناگون و به شیوه های مختلفی ممکن است که یکی از آنها بیان ویژگی های حوزه انقلابی می باشد . هرچند چنین روشی در مرتبه خود ضروری است و فواید و کارکردهای خاصی دارد، اما در صورتی دارای نتیجه نهایی و بهترین کارآیی خواهد بود که افزون بر یافتن یکایک ویژگی ها، در جستجوی ویژگی جوهری حوزه انقلابی نیز باشیم، یعنی ویژگی ای که بسان روحی در قالب همه ویژگی ها سریان یافته باشد . درواقع آنها امتداد و تجلّی اش می باشند . در این نوشتار تلاش می شود پس از تمهید برخی مقدمات و مبانی، جوهره ویژگی های حوزه انقلابی جستجو شود و سپس با بیان چند مصداق از ویژگی های حوزه انقلابی، رابطه هر یک با ویژگی جوهری حوزه انقلابی ترسیم شود .

«حجاب» از واجبات ضروری «اسلام» به عنوان دینی است که مخاطبش «انسان» است؛ یعنی موجودی که ابعاد و مراتب متعدّد و مترابط و با پیوستگی و هماهنگی بسیار دارد. تأمین سعادت و کمال همه جانبه چنین موجودی، در گرو توجه به همه ابعاد وجودی اوست. به همین جهت، احکام دین خاتَم؛ ازجمله فریضّه حجاب، ابعاد و مراتب مختلفی دارند که همگی آنها باید در مرتبه خود، مورد اهتمام معرفتی، هنجاری و رفتاریِ دین مداران قرار بگیرند تا نتایج فردی، اجتماعی و تمدنیِ مد نظر از آنها تحقق یافته یا افزایش یابد و از آسیب های مرتبط نیز جلوگیری شود. علی رغم چنین ضرورت های مهمی، به «اسرار معرفتیِ» برخی از احکام مهم؛ ازجمله «حجاب»، اساساً توجه نشده است؛ هرچند آثار کم وبیش زیادی درباره اسرار برخی دیگر از احکام یافت می شود. از همین رو، این نوشتار می کوشد با بررسی متون دینی و تراث معرفتی مرتبط با اسرار معرفتی حجاب، به عنوان یک مسئله اصلی جدید در زمینه حکمت و اسرار عبادات و احکام، و با به کارگیری روش توصیفی تحلیلی، افق هایی در این وادی بگشاید. نتایج این کاوش نشانگر آن است که افزون بر یافته های پژوهشی بیان شده در خلال نوشتار و جمع بندی، ظرفیت های این عرصه چنان زیاد است که باید به عنوان عرصه ای نوین در زمینه اسرار معرفتی نهفته در احکام شریعت مقدس، بدان توجه تفصیلی بسیار بیشتری شود؛ به ویژه آنکه مقتضیات زمانه، ارائه چنین معرفت هایی را اقتضا می کند.