الهام رسولی ثانی آبادی

موضوع هسته ای نظام جمهوری اسلامی ایران یکی از مهم ترین موضوعات مطرح شده در سیاست خارجی و همچنین مباحث داخلی  این کشور است که به نظر می رسد تحلیل گران سیاست داخلی و سیاست خارجی برای شناخت بهتر ابعاد مختلف این موضوع باید قبل از هر چیز با ادبیات موجود در این زمینه و به تبع آن تکثر دیدگاه های گفتمانی پیرامون آن آشنایی کامل داشته باشند. دیدگاه های مختلفی که حاکی از برداشت های متفاوت از معنا و اهمیت برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران دارد. هدف اصلی این مقاله بررسی ادبیات موجود و شناسایی دیدگاه های متفاوت در باب موضوع هسته ای نظام جمهوری اسلامی ایران می باشد و این ادبیات را به چند دسته کلی آثار تاریخ محور، آثار حقوق محور، آثار پیامدمحور، آثار راه حل محور و نهایتاً آثار انگیزه محور تقسیم می کند.

بی شک یکی از مسائلی که در دنیای کنونی از اهمیت شایان توجهی بر خوردار بوده و بسیاری از مسائل نظامی، اقتصادی و سیاسی را جهت داده و برآن تاثیر می گذارد، پدیده فناوری اطلاعات و ارتباطات است. انقلاب اطلاعات را مجموعه ای از دگرگونی های اساسی در حوزه اطلاعات و اطلاع رسانی تعریف کرده اند که سرعت فوق العاده، گستردگی و وسعت انتشار آزاد مطالب، مهم ترین ویژگی آن است. این تکنولوژی علاوه بر افزایش شمار بازیگران در حوزه عمومی قواعد بازی جدید را ایجاد کرده و عرصه و حوزه ای جدید را به وجود آورده که واقعاً جهانی است. از آن جا که این تکنولوژی در ذات خودش امری سیاسی است که می تواند آثار سیاسی را نیز در سطوح فردی، دولتی و بین المللی داشته باشد، هدف اصلی ما در این مقاله بررسی دیدگاه های نظری در حوزه روابط بین الملل در خصوص تاثیر این انقلاب بر مقوله امنیت ملی است.

وقوع انقلاب اسلامی در ایران در سال 1357، باعث تکوین هویت جدیدی برای این کشور در عرصه داخلی و بین المللی گردید، هویتی که مهم ترین ساختار بیناذهنی قوام دهنده به آن، هنجارهای نشأت گرفته از فرهنگ ایرانی اسلامی بود. هویتی که برای دولت جمهوری اسلامی ایران علاوه بر وظیفه صیانت از استقلال و منافع ملی کشور در بردارنده مسئولیت ها و تکالیف فراملی در چارچوب نقش های متعدد است و یک نظام ارزشی قضاوتی و یا یک قالب فکری (پارادایم) جدید پدید آورده و بدین ترتیب ملاک های متفاوتی را برای «خودی ها» و «دگرها» در عرصه ملی و فراملی برای ایران ایجاد می کند. سئوال اصلی این مقاله آن است که آیا این هویت شکل گرفته که ما آن را یک هویت «انقلابی اسلامی» می نامیم، در تمامی گفتمان های مختلف سیاست خارجی یکسان بوده و یا باتوجه به عنصر تفسیر و دامنه آن، نقش های نسبتاً متفاوتی را برای جمهوری اسلامی ایران برانگیخته است.  برای پاسخ به این سئوال در این مقاله بعد از بررسی گفتمان های مختلف سیاست خارجی به این نتیجه خواهیم رسید که باتوجه به عنصر تفسیر و دامنه آن از محتوای معانی بیناذهنی قوام دهنده هویت نظام جمهوری اسلامی ایران، این هویت شکل گرفته در تمامی دوره های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ثابت بوده و نقش های نسبتاً یکسانی را برای این دولت در صحنه نظام بین الملل ایجاب کرده است، اگرچه در هر دوره برای بازنمایی این نقش ها الگوهای متفاوتی در نظر گرفته شده است.

از آنجا که یکی از مهم ترین ابعاد نظریه های روابط بین الملل، بعد تحلیلی آن ها نسبت به سیاست خارجی است، هدف اصلی این مقاله بررسی نقش و جایگاه سیاست خارجی در این نظریه ها است، چرا که امروزه تصمیم گیرندگان این حوزه برای رسیدن به تصمیمات موفق و عقلانی باید به ارتباط ظریف میان نظریه و عمل دقت کنند و بتوانند علاوه بر فهم دقیق جایگاه سیاست خارجی در متون نظری از این متون تجویزاتی سیاست گذارانه و عملگرایانه را نیز استخراج کنند. در این مقاله، ابتدا نظریات سنتی روابط بین الملل از جمله واقعگرایی و لیبرالیزم، سپس دیدگاه های خرد، کلان و میانبرد و نهایتاً دیدگاه سازه انگارانه روابط بین الملل به عنوان نظریه ای جدید در خصوص سیاست خارجی بررسی می شود.