محمدمهدی احسانی فر

نخستین روز فروردین ماه سال 1401 خورشیدی، خبری ناگوار شنیدیم. تنها می توانستیم آیه شریفه «انّا لله و انّا الیه راجعون» را بر زبان جاری کنیم و باورمان را نسبت به «کلّ نفس ذائقه الموت» تقویت نماییم. رهبر معظّم انقلاب اسلامی (حفظه الله) چه سنجیده فرمود: برای کسانی که از تقوا و سلامت نفس و مجاهدت مستمر این روحانی انقلابی با خبرند، فقدان وی ضایعه ای تلخ و اندوهبار است

نخستین روز فروردین 1401 مصادف با 18 شعبان 1443 ، آیت الله محمّد محمّدی ری شهری استاد و محقّق بزرگ حدیث ، رحلت کرد. او مجتهدی حدیث پژوه بود که در دوران معاصر ، حدیث شیعه را احیا نمود. وی زمان شناس بود و توانست راه را به درستی یافته و در دوره ای که حدیث ، نیاز به پشتیبان و مدافع داشت ، توفیق ورود به این عرصه را بیابد و با تلاشی جهادگونه ، این بار سنگین را به دوش گیرد. مرحوم آیت الله محمّدی ری شهری را می توان بزرگ مدافع حدیث شیعه دانست؛ چه اینکه تلاش های او به گسترش حدیث در جامعه شیعی انجامید و این گوهر گرانبها در کنار قرآن کریم ، جایی نیکوتر برای عرضه یافت.

نهضت بزرگ نبوی با حمایت مؤمنان و مجاهدان راه حق، در کنار هوشمندی رسول الله صلی الله علیه و آله توطئه های بزرگی را از سر گذراند و به پیروزی رسید. یکی از دشمنی های کم نظیر سربازان شیطان با مسلمانان، تحریمی همه جانبه بود که در شعب ابی طالب روی داد. پیامبر صلی الله علیه و آله با توکّل بر خدا و بهره گیری از توان یاران صمیمی اش، به ویژه جناب ابوطالب علیه السلام، توانست شعب را به یکی از نمادهای پایداری در برابر ستم و استضعاف و شوریدن در برابر زورگویی و لجاجت تبدیل کند. شناخت ابعاد فشار دشمن و چگونگی مقاومت جریان حق در برابر این تحریم نفس گیر با تاکید بر نقش ابوطالب علیه السلام محور اصلی این پژوهش است. نگاشته های پیشین در این موضوع به ذکر گزاره های تاریخی و توصیف آن اکتفا کرده اند. نوآوری این پژوهش در «تحلیل گام به گام» و «توجّه به همه ابعاد ماجرای شعب»، به منظور زمینه سازی برای «الگویابی» است. این نگاشته با مطرح کردن مختصّات ماجرای شعب ابی طالب، راه را برای توجّه به این مقطع تاریخی و شناخت بهتر جزئیات آن گشوده و برای نخستین بار، داده های تاریخی این موضوع را محور تحلیل برای الگویابی قرار داده است.

یکی از دانش هایی که در فهم بهتر متون قرآن و سنّت کمک می کند دانش « فقه اللغه» است. اندیشمندان فقه اللغه روش هایی برای ارائه اطلاعات از لغات عرب داشته اند. شناخت روش های آنها، مرحله ای در تکمیل مطالعات این دانش است. شیوه شناخت روش های دانشیان فقه اللغه مسئله این تحقیق بوده که مقاله حاضر در صدد پاسخ به آن است. این نگاشته ضمن روشن ساختن مسیر پژوهش، امکان مقایسه بین ویژگی های لغویان را فراهم کرده و روش شناسی را آسان، یکدست و هدفمند می کند. شیوه شناخت از سه محور «اطلاعات هویتی»، «اطلاعات علمی» و «ویژگی های علمی لغوی» به دست می آید که هرکدام دارای سه مرحله است: «مراجعه به خودنوشت های لغوی»، «مراجعه به آثار تاریخی و شبه تاریخی» و «مهندسی معکوس از آثار لغوی». شناخت، مدل سازی و ارزیابی روش افراد توانمند در فهم متن ضمن ایجاد زمینه مراجعه آگاهانه به آثار ایشان، توان مقایسه آن با روش های رقیب و تعیین روش برتر را فراهم و در نهایت روش فقیه و محدّث در کشف مراد جدی متکلم (استظهار) را تکامل می بخشد. متن حاضر، تقریر بخشی از مباحث حجت الاسلام و المسلمین محمّدمهدی احسانی فر در کلاس فقه اللغه است که پس از تدوین و افزودن برخی مطالب، منتشر می شود.

نیازسنجی پژوهشی علوم و معارف حدیث به معنی شناخت موضوعات مورد نیاز برای پژوهش های حدیثی است. این کار به پژوهشگران، استادان، دانش پژوهان و دانشجویان برای مسأله یابی و گزینش موضوعِ پژوهشی، کمک می کند. همچنین مسیر آینده علوم و معارف حدیث را نشان می دهد. «اولویت های پژوهشی علوم و معارف حدیث» نام کتابی است که در آن محصولِ پروژه نیازسنجی پژوهشی علوم و معارف حدیث، آمده است. مقاله کنونی در صدد است تا روش این پروژه و ویژگی های آن را تبیین کند. شناخت این روش، مخاطب را در الگویابی برای انجام کارهای مشابه، یاری کرده و بهره گیری از کتاب را آسان و روشمند می سازد. بدون آشنایی با روش کار، استفاده از کتاب یادشده، همراه با ابهاماتی بوده و چه بسا مخاطب را به نتیجه مورد نظر نرساند. این نگاشته در سه بخش به معرّفی «روش نیازسنجی»، «نظام موضوعات» و «آمارها و تحلیل» می پردازد.

چند سالی است که خداوند، نعمت توجّه به زیارت امام حسین علیه السلام را فراگیر کرده، دل ها و جان های بسیاری را در ایّام اربعین، راهی آن حریم قدسی می کند. این داده بزرگ الهی، پاس داشتنی است؛ روی دادی بزرگ که به پشتوانه احادیث معصومان^، انگیزه های بسیاری را به سوی خود کشانده و آرزوهایی را برآورده می سازد. شکر هر نعمتی به بهره گیری درست از آن و پیش گیری از آفت هایی است که تهدیدش می کند. بهره گیری شایسته از اربعین، دستاوردهای ارزشمندی را نصیب امّت اسلامی خواهد کرد و بی توجّهی بِدان، کُفر نعمت محسوب شده و آسیب هایی به دنبال دارد.

نگاشته های علمی در قالب های مختلفی قابل عرضه است. کتاب، مجلّه، پایان نامه، سایت، کنفرانس و... مجموعه ای متنوّع از قالب های عرضه دانش را شکل می دهد. بهره گیری از این قالب ها، نیازمند رعایت قواعد یا استانداردهایی است که بانیان و میزبانان بپذیرند و مخاطبان، جذب شوند. این سرمقاله را به بیان یک «اِشکال» و سپس معرّفی یک «راهکار اساسی» و آنگاه تطبیق آن بر «عرصه مدیریت مجلّات علمی» اختصاص داده و در پایان، نمونه هایی از «اسناد زیرساختی برای مدیریت مجلّات علمی» را که در «فصلنامه دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث» تولید شده است، آورده ام.

تاریخ تفسیر، عنوانی است برای یکی از درس های مقطع سطح سه حوزه و کارشناسی ارشد دانشگاه در برخی از رشته های مرتبط با قرآن کریم. این مادّه درسی گاهی با گرایش شیعه، گاهی با گرایش اهل سنّت و گاهی به صورت تطبیقی، تدریس می شود. برقراری ارتباط میان این درس با مباحث حدیثی به ویژه در رشته های توأمان قرآنی و حدیثی، یکی از دغدغه های همیشگی سرفصل نویسان و مجریان است. از سوی دیگر برخی از استادان که تجربه تدریس چندباره این درس را دارند، از ابزارهایی برای پربارشدن علمی مباحث، کاربردی شدن آن و افزایش جذّابیت کلاس بهره می گیرند. با افزودن یا تغییر برخی از سرفصل ها، می توان بهره علمی این درس را فزونی داده و نشاط دانش پژوهان را تأمین کرد؛ همچنین ارتباط بین مطالب تفسیری با مباحث حدیثی را برقرار نمود. تاکنون طرحی که ارتباط بین این دو حوزه را ذیل درس «تاریخ تفسیر» برقرار کرده باشد، منتشر نشده و نگاشته کنونی می تواند چشم اندازی نو را بگشاید. همچنین این نگاشته با پشتوانه تجربی، سرفصل هایی را ذیل عنوان «تاریخ تفسیر» افزوده که کمتر مورد توجّه قرار گرفته است.

رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدّ ظلّه العالی)، در چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی بیانیه ای صادر کردند که به «بیانیه گام دوم» معروف شد. این متن را می توان الهام بخش پیشرفت برای همه عرصه های کشور دانست. گستره فعالیت های حدیثی هم با الهام گرفتن از این بیانیه، می تواند مسیر آینده خود را بازسازی کرده و استوار سازد. نگاشته حاضر با الهام از «بیانیه گام دوم» چهل سال تلاش حدیثی را گام نخست تلقّی کرده و گزارشی گذرا امّا روشن از آن ارائه می کند. سپس، آینده را گام دوم دانسته و پیشنهادهایی برای رشد فعالیت های حدیثی، عرضه نموده است.

نگاشته علمی - اختصاصی یکی از انواع سه گانه نوشتارهای علمی است. شناخت این نوع از نگاشته و شباهت ها و تفاوت های آن نسبت به دو گونه دیگر، راه را برای متنوّع-نگاری و بهره گیری بهتر از فرصت باز می کند. نوشتارهای علمی - اختصاصی، قالب های گوناگونی را پذیرا بوده، حجم های متفاوت و مطالب مفصّل و خلاصه را می پذیرد. این-گونه نیست که پژوهشگران، همواره فرصتی بسیار یا تحلیلی طولانی داشته باشند. گاهی زمان، کوتاه و نکته، کوچک، ولی قابل توجّه است. اگر نویسنده با قالب های نگارش علمی در نوع اختصاصی، آشنا باشد، قدرت مانور بیشتری داشته و آسان تر و زودتر می تواند مطلوب خویش را به مخاطب، برساند. مقاله حاضر درصدد است با معرّفی نگاشته علمی - اختصاصی، گونه ها و ویژگی های آن را بشناساند. گویا نوشتار حاضر، نخستین محصول بررسی میدانیِ جامعی درباره این رده از نگاشته هاست که در قالب مقاله، ارائه می شود.

زبان شناسی قرآن، دانشی میان رشته ای بین «تفسیر و علوم قرآنی» با «زبان شناسی» است. بهره گیری از این دانش بر غنای تفسیر می افزاید. شناخت زبان قرآن نیازمند معیارهایی است که بتواند درستی گزاره-های دریافتی را تضمین کند. گمانه زنی درباره زبان قرآن به «افتراء بر خدا» منجر شده و در نهایت «تفسیر به رأی» را رقم می زند. شناخت روشمند زبان قرآن، این آفت را دفع می کند. هدف پژوهش حاضر، ارائه روشی برای شناخت زبان قرآن و درستی آزمایی تفسیر است. بهره گیری از «هدف قرآن» به عنوان مبنای شناخت زبان آن، کشف هدف قرآن از درون قرآن و پرهیز از گمانه زنی های غیر مستند به وحی، از ویژگی های این پژوهش است. نوشتار حاضر، تأثیر هدف قرآن بر زبان شناسی آن را با تطبیق بر مواردی گویا، اثبات کرده است.

شیخ الاسلام بهاء الدّین عاملی، از چهره های برجسته تاریخ مسلمانان و تشیّع است. ضرورت معرّفی او، به خصوص جایگاه وی در علوم قرآن و حدیث، «دانشکده علوم حدیث» را بر آن داشت تا همایشی را در بزرگداشت این عالم بزرگ، برگزار کند. آنچه در پی می آید، گزارشی است از این گردهمایی با شکوه که به همّت معاونت پژوهشی دانشکده علوم حدیث، در اردی بهشت ماه 1387 در تالار علاّمه مجلسی «مؤسّسه علمی ـ فرهنگی دار الحدیث»، برگزار شد. در بخش اوّل این نوشتار، به زندگی شیخ بهایی پرداخته شده است. بخش دوم، گزارشی کلّی از همایش و اهداف آن است و بخش سوم، به جزئیّات برنامه ها از آغاز تا پایان، اختصاص دارد. بخش چهارم، به معرّفی وبلاگ شیخ بهایی می پردازد و بخش پنجم، حاوی گزارشِ ویژه های همایش است. گفتنى است مقالات برگزیده همایش در شماره پیشین مجله حدیث اندیشه نشر یافت و از این رو دوستداران را برای آگاهى از این مقاله­ها به شماره چهارم نشریه ارجاع مى­دهم