فرزانه حسام

مادرانگی نقشی نمادین، عینی، مختص، انتسابی و اسطوره ایِ زنان است که هم زندگی شخصی و اجتماعی آنها را تحت سیطره خود قرار می دهد و هم هویّت جنسیّتی را برمی سازد و رسانه ای چون تلویزیون می تواند، از طریق برنامه های مختلف از جمله سریال ها به بازنمایی این نقش بپردازد. اینکه تلویزیون در سریال های پربیننده چهل سال اول انقلاب اسلامی چه تصویری از مادر ارائه کرده؛ مسئله اصلی این پژوهش است. در این راستا، بر اساس نظرسنجی های مرکز تحقیقات صداوسیما، چهار سریال پربیننده «پائیز صحرا»، «پدر سالار»، «متهم گریخت» و «دلنوازان» از هر دهه یک سریال پربیننده که مادر در آن نقش جدی دارد انتخاب شدند و سپس به روش نشانه شناسی و مبتنی بر مدل سلبی و کاودری نماهای منتخب هر سریال مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان می دهد که تصویری که از مادر در این سریال ها ارائه شده؛ نه کاملاً ثابت مانده و نه دائم تغییر کرده است. در واقع، از یک سو، روی برخی از ویژگی های مادرِ ایرانی پافشاری و تاکید شده و از سوی دیگر، تلاش شده تا برخی از ویژگی ها و کلیشه های مادر اصلاح شود. ضمناً با مقایسه کلیشه های هشت گانه کوالتزکه و استِوارت، مشخص شد که کلیشه «زنِ خانه دار»، در سریال های «پائیز صحرا»، «پدر سالار»، «متهم گریخت» و کلیشه های «مادرِ فوق العاده» و «زنِ شاغل» در سریال «دلنوازان» به تصویر کشیده شده است. همچنین در سریال «دلنوازان»، تصویر مادر نسبت به سه سریال دیگر دستخوش تغییرات زیادی شده است.

یکی از راه های شناخت و درک هنجارهای هر جامعه، رجوع به بازتاب آنها در رسانه هاست. البته تصاویر قالبی و کلیشه ای که رسانه ها از افراد، گروه ها، نقش های اجتماعی، جوامع و فرهنگ ها ارائه می دهند؛ نحوه برخورد و رفتار مخاطبان با این افراد و گروه ها را در موقعیت های واقعی و رخ به رخ تحت تأثیر قرار می دهند. در این پژوهش بر اساس مدل سلبی و کاودری و با استفاده از روش نشانه شناسی به نحوه بازنمایی یکی از نقش های مادری یعنی «مادرشوهر» در دو سریال خانوادگی و پُربیننده پخش شده در دو دهه اوّل بعد از انقلاب یعنی «پائیز صحرا» و «پدر سالار» که به صورت هدفمند انتخاب شده اند؛ پرداخته شد. نتایج بررسی ها نشان داد که تلویزیون در این دو سریال، رویکرد متفاوتی در به تصویر کشیدن مادر شوهر اتخاذ کرده است. در سریال اول، مادرشوهر فردی متمدن و شهری با جایگاه بالای اجتماعی و کاملاً کلیشه ای و با صفات منفی چون مستبد، خودخواه، فتنه انگیز، خشن، عصبی، بدعنق و عبوس، بدگو و بد زبان، پر توقع، بهانه جو، ظالم، تفرقه انداز، سلطه گر و آزاردهنده و منفور بازنمایی شده است. در حالی که در سریال دوم، تلاش شده با اتخاذ رویکرد ضد کلیشه ای، تصویری متفاوت ارائه شود. به طوری که مادرشوهر فردی متواضع و فروتن، خوشبین، آرام و مهربان، متبسّم و گشاده رو، قانع و کم توقع، مؤدب و خوش زبان، با احساس و با عطوفت و واقع گرا و در نهایت محبوب به تصویر کشیده شده است.