پرویز کردوانی

درنشریه شماره 3«گزارش جغرافیایی» تا اندازه ای با اوضاع طبیعی بویژه خاکهای قسمتی از لوت جنوبی (لوت زنگی احمد) و در شماره 6 آن با خاکها و همچنین اوضاع کشاورزی قسمتی از حاشیه غربی لوت (منطقه شهداد ) آشنا شدیم. در این نوشته با نقاط دیگری از دشت لوت و حواشی آن آشنایی پیدا خواهیم کرد و آن قسمتی از منطقه غربی لوت (از شهداد تا معدن نمک) و سرتاسر منطقه واقع در بین شهداد و ده سلم (از مغرب تا مشرق لوت) وخلاصه ده سلم و حومه آن درحاشیه شرقی لوت در این بررسی‘ خاک و آب و پوشش گیاهی و همچنین وضع کشاورزی و امکان بهره برداری بیشتر از زمین و آب وبالاخره وضع دامداری از غرب تا شرق لوت مورد مطالعه قرار گرفته و با توجه به نتایج حاصله و شرایط اقلیمی و جغرافیایی و اجتماعی و اقتصادی محل ونیز امکانات موجود‘ پیشنهادهایی در جهت بهبود وضع منطقه در زمینه های مختلف‘ بویژه از لحاظ حفاظت خاک وآب و وضع کشاورزی و دامپروی ارائه گردیده است. در اینجا وظیفه خودمیدانیم از استاد معظم جناب آقای دکتر احمد مستوفی ریاست مؤسسه جغرافیا دانشگاه ومجری طرح پژوهشی لوت بخاطر فراهم کردن همه گونه امکانات ‘ برای هیات های تحقیقاتی ونیز راهنمائیهای مستقیم و مداوم آنان در کلیه مسافرتهای پژوهشی به نقاط مختلف بیابان لوت‘ صمیمانه سپاسگزاری نماییم و چون بر اثر مسافرتهای مداوم به گرمترین ‘ خشک ترین وکم آب ترین نقطه ایران یعنی دشت لوت و اقامت طولانی بمنظور مطالعه و تحقیق در شرایط نامساعد این منطقه سلامتی خودرا در خطر انداخته اند ‘ ازخداوند بزرگ سلامت مجدد ایشان را مسئلت دارم.

دوران چهارم جدید ومزولیتیک آخر در استان کرمان ایران شناسایی فلات ایران در دوران چهارم زمین شناسی ‘ هنوز درمراحل ابتدایی است تنها آگاهی نسبتا صحیحی که از وضع فلات ایران در این دوران حاصل است. مربوط به یخچالهای امروزی و آخرین دوره یخبندان سلسله جبال البرز و سلسله جبال زاگرس است. ونیز اطلاع کمی درباره مرفولوژی رسوبات دروان چهارم در چاله های کویری وکویر بزرگ و بیابان لوت در دست است. بررسهاییکه در منابع مختلف راجع به مناطق وسیع کوهستانی و دوران چهارم به چشم می خورد نادر وناچیز است. تقریبا آثار موجودات زنده ‘ اعم از جانوری وگیاهی و ابزار مربوط به دوره نئولیتیک‘ بسیار کم است. و اگر اطلاع دانشمندان در این موارد وسیع می بود‘ امکان شناخت چگونگی آب وهوا ونیز تاریخ ایران در دوران چهارم ‘ به طور موثق میسر می شد. عدم اطلاع دانشمندان نسبت به این موارد‘ نگارنده را بر انگیخت تا ضمن انجام کارهای تحقیقاتی خود در جمهوری فدرال آلمان‘ مشاهدات خود را در کوه های مرتفع غربی لوت‘ مربوط به دوران چهارم‘ در معرض اطلاع علاقمندان قرار دهد.

از آنجاکه بیابان لوت خیلی وسیع و شرایط آب وهوایی وغیره در آنجا بسیار نامساعد است‘ نمی توان برای یک مدت طولانی در آنجا ماند و قسمتهای مختلف آنرا بدقت بررسی کرد. بنابراین هر بار که هیئت تحقیقاتی به بیابان لوت میرود یک قسمت از بیابان لوت را مورد بررسی قرار می دهد. در این مختصر می پردازیم به شرح خاکهای منطقه شهداد. شهداد و دهات توابع آن یکی از مهمترین بخش های حاشیه لوت است. در بررسی خاکهای شهداد و آبادیهای تکاب سعی شده است. کلیه خاکها چه دایر و چه بایر مورد پژوهش قرار گیرد. تنها به بررسی خاکهای شهداد ودهات حاشیه لوت قناعت نشده بلکه خاک آبادیهایی مانند آبادیهای چهار فرسخ همچنین تپه ها وکلوتها که در تشکیل وخواص خاکهای شهداد و دهات مورد بحث مؤثر است نیز مورد مطالعه و آزمایش قرارگرفت. ضمن تشریح نیمرخ (profile) و توصیف افقهای (Horizons) مختلف هر خاک سعی شده است پوشش گیاهی خاک مربوط نیز مورد دقت قرار گیرد چه بررسی خاک بدون توجه به پوشش گیاهی آن معنی و مفهومی ندارد. به منظور نتیجه گیری بهتر از بررسیهای انجام گرفته دقت شد که عوامل تشکیل دهنده ونیز عوامل مخرب خاک در قسمتهای مختلف منطقه ای مورد بررسی ‘ تا حدود امکان شناخته شود و چگونگی تأثیر آنها در بهبود و یا تخریب خاکها معین ومشخص گردد. بدیهی است که نقاط مختلف منطقه مورد بررسی از لحاظ خاک و پوشش گیاهی و غیره...باهم فرق دارد. وبرای بررسی دقیق خاکهای منطقه مذکور میبایست از خاکهای آن در مسافتهای بسیار کوتاه نمونه های متعددی گرفته می شد. ولی چون دهات تکاب شهداداغلب خیلی کوچک و بهم پیوسته است و از طرف دیگر مدت اقامت ما در منطقه مذکور چندان طولانی نبود لذا نمونه فقط از بعضی خاکهای اطراف شهداد و آبادیهای تکاب که در حاشیه لوت واقع است‘ گرفته شد. در این نوشته تنها به تشریح نیمرخ و توصیف نتایج تجزیه های مکانیکی و شیمیایی خاکها اکتفا نشد‘ بلکه به منظور بهبود وضع خاکها و درنتیجه جلوگیر از تخریب بیشتر خاکها‘ در نتیجه توسعه قابل توجه کشاورزی وغیره در این منطقه از بررسیهای محلی و تجزیه های آزمایشگاهی نتیجه گیری شد . ضمن ذکر علل کم قوه و نامرغوب بودن وغیره.. خاکها‘ پیشنهاداتی برای تقویت خاکهای زراعتی ‘ توسعه سطح خاکهای قابل کشت‘ جلوگیری از فرسایش بادی و آبی خاک که خسارت زیادی به خاکهای این منطقه وارد آورده است؛ ممانعت از پیشروی کویر وغیره شده است.

در بسیاری از کشورهای جهان مناطق خشک و بیابانی وجوددارد که هنوز بطورکامل شناخته نشده است . بعضی از کشورهای پیشرفته دنیا مانند آمریکا‘ مختصر بررسیهایی روی خاکهای مناطق خشک انجام داده و در طبقه بندی این خاکها تا اندازه ای توفیق حاصل کرده اند. ولی از آنجا که تأثیر عوامل مختلف ‘مانن آب وهوا ‘ سنگ مادر وغیره‘ موجب تنوع خاکهای مناطق خشک جهان است ‘ لذا این طبقه بندی ها نمی تواند در مورد کلیه خاکهای مناطق خشک دنیا صدق کند. تاکنون درباره دشت لوت وخاکهای منطقه ای که جزء طرح تحقیقاتی دشت لوت است ‘ بررسیهای علمی ومطالعات دقیقی انجام نگرفته است. بنابراین‘ در کنار مطالعات و بررسیهای علمی و پژوهش هایی که در رشته های مختلف در ایران می شود‘ بررسی خاکهای این منطقه و در نتیجه شناسایی خاکها و نوع شوری و راه اصلاح و استفاده از آن بسیار جالب و حائز اهمیت است ومی تواد برای تحقیقات آینده درباره خاکهای کویری و بیابانی نواحی دیگر به عنوان راهنما مورداستفاده قرار گیرد. متأسفانه بررسی کامل خاکهای لوت جنوبی مستلزم صرف وقت زیاده بوده و دسترسی به تمام نواحی آن کاری بس طولانی است وحتی انتظار نمی رود که در آینده نزدیکی بتوانیم بررسی خاکهای لوت جنوبی را بطوری که قابل عرضه باشد تهیه نمایئم. اما از آنجا که بررسی های کوچک دریک ناحیه ‘ هر قدر هم ناچیز باشد باز کمک شایانی به پژوهش طبیعی و گیاهی وحیوانی آن ناحیه خواهد کرد. لذا در این جا به شرح نتایج نمونه گیریهای که د رلوت زنگی احمدانجام یافته می پردازیم بطور کلی محل این نمونه گیریها پراکنده ود ربعضی نقاط تعداد نمونه گیری لازم برای نتیجه گیری کلی انجام شده است. مثلا از زمینهای کویری و دشتهای اطراف بلوچ آب تعداد نمونه ها زیادتر از دشتهای منطقه کشیت است وحتی در لوت زنگی احمد هم ا زنواحی شرقی آن که مشرف به دره شورگز می شود نمونه ای در دست نیست . ونمیتوان گفت که با نمونه های موجود‘ لوت زنگی احمدهم به درستی بررسی شده است از اینرو منطقه مورد مطالعه خود را به دشتهای اطراف بلوچ آب و چاله زنگی احمد محدود میسازیم.