کلاریس سرکیسیان

رابطه ساختاری و معنایی میان مصدر مرکب و همتای متناظر فاقد همکرد آن از موضوعات مورد توجه در حوزه صرف و نحو زبان فارسی است که عموماً بر فرض حذف همکرد در جفت متناظر استوار است، بدون آنکه در تأیید یا ردّ آن، پژوهشی انجام شده باشد. نوشته حاضر بر آن است با بررسی ساخت نحوی و ویژگی های اسم فعل گونه مصدر مرکب، فرض حذف همکرد در همتای متناظر بسیط را ارزیابی کند و بنابراین، در پی آن است که نحوه اشتقاق و تقابل یا تناظر احتمالی دو ساخت مذکور را مشخص و تبیین نماید. برای نیل به هدف مذکور، از چارچوب صرف توزیعی استفاده شده است؛ چراکه به دلیل فاقد مقوله بودن ریشه ها در بدو اشتقاق، رفتار دو یا چندگانه واحدهای واژگانی زبان به خوبی قابل توضیح است. نتایج حاصل از بررسی، مؤید آن بود که نه تنها ساخت نحوی یکی با حذف همکرد از دیگری به دست نمی آید، بلکه دو ساخت مذکور از نظر نحوی کاملاً متفاوت هستند. مصدر مرکب مراحل اشتقاق را طبق الگوی پیشنهاده پیموده و کلیه ویژگی های اسم فعل گونه را کسب می کند در حالی که ساخت های فاقد همکرد، در واقع ساخت های اسمی و بالطبع صرفاً با ویژگی های اسمی هستند. در این راستا تحلیلی برای تبیین میزان شفافیت و زایایی این دو ساخت و نحوه رفع محدودیت های ناشی از آن ارائه شد.

پیرامون مصدر و ساخت نحوی اش اتفاق نظر وجود ندارد؛ برخی آن را اسم و دیگران فعل می دانند. دسته سومی نیز بنابه رفتار اسم فعل گونه آن، مصدر را ذیل مقولات مشکّک یا مقوله پذیر در بافت، تلقی می کنند. در پژوهش حاضر برآن بودیم تا بدون نیاز به نگرش سوم، پیشنهادی برای سلسله مراتب فرافکنی مصدر در چارچوب صرف توزیعی ارائه کنیم؛ به نحوی که نه تنها منطبق بر ویژگی های دوگانه اسم فعل گونه اش باشد، بلکه نشان دهد چگونه مصدر فارسی در مقام صفت نیز می تواند ایفای نقش کند. در نیل به این هدف، ساخت نحوی و ویژگی های مصدر فارسی بررسی شدند که این ویژگی ها، افزون بر موارد پیش گفته در سایر مطالعات، از این قرار بودند: مصدر فارسی با مصدر زبان هایی نظیر انگلیسی متفاوت است و از جنبه هایی به اسم مصدر میل می کند، گرچه رفتار آن مطلقاً بر اسم مصدر نیز منطبق نیست. بنابراین، ماهیت مصدر فارسی با هر دو مقوله مصدر و اسم مصدر انگلیسی تفاوت دارد و به تبع، اشتقاق شان یکسان نخواهد بود؛ پرسشواژه در ساخت مصدری به کار می رود؛ مصدر (منفی) می تواند به هیچ واژه مجوز حضور بدهد؛ همچنین، مصدر می تواند نه به عنوان اسم و نه به عنوان فعل، بلکه در مقام صفت به کار رود. بدین ترتیب، پیشنهادی برای سلسله مراتب فرافکنی مصدر ارائه شد و جایگاه ادغام وند مصدری نیز بررسی شد. شواهد نشان دادند که برخلاف فرض های محتمل اولیه، هیچ کدام از هسته های اسم کوچک، زمان و فعل کوچک محل درج وند مصدری فارسی نیستند. درنهایت، اتخاذ رویکرد صرف توزیعی اجازه داد رابطه میان فعل خودایستا و صورت متناظر مصدری اش در قالب فرایندهای نحوی مشترکی منعکس شود.

ترتیب واژه در پژوهش حاضر با هدف تعیین رده زبانی زبان ارمنی شرقی نسبت به گروه زبان های «اروپا آسیا» و «جهان» برمبنای «نظریه سوی انشعاب» درایر (1992) مورد توجه قرار گرفته است. درایر (1992) در این مقاله با عنوان «هم بستگی های ترتیب واژه گرینبرگی»، 23 جفت هم بستگی «هم الگو با فعل» و «هم الگو با مفعول» را برای تعیین ترتیب واژه در زبان ها معرفی کرده و نیز «نظریه هسته وابسته» گرینبرگ (1963) را موردانتقاد قرار داده و با ارائه «نظریه سوی انشعاب» به این نتیجه رسیده است که زبان ها تمایل دارند راست انشعاب یا چپ انشعاب باشند. بر این مبنا در پژوهش حاضر بر روی زبان ارمنی شرقی برآنیم تا به پرسش زیر بپردازیم: زبان ارمنی شرقی در مقایسه با زبان های اروپا آسیا و همچنین در مقایسه با زبان های جهان به کدام یک از رده های مفعول فعل یا فعل مفعول تعلق دارد؟ در رسیدن به هدف پژوهش، نوزده جفت از هم بستگی های درایر که در گونه ارمنی شرقی دارای مصداق هستند، با استناد بر داده های زبانیِ گردآوری شده به روش مصاحبه و نیز از متون مکتوب این گونه زبانی، موردبررسی قرار گرفته اند. نتایج پژوهش نمایانگر آن است که زبان ارمنی شرقی نسبت به زبان های «اروپا آسیا»، چهارده مؤلفه از مؤلفه های زبان های با ترتیب مفعول فعل قوی و پانزده مؤلفه از مؤلفه های زبان های با ترتیب فعل مفعول قوی و در مقایسه با زبان های «جهان»، چهارده مؤلفه از مؤلفه های زبان های با ترتیب مفعول فعل قوی و 14 مؤلفه از مؤلفه های زبان های با ترتیب فعل مفعول قوی را دارد. نتایج همچنین نشان می دهند که ارمنی شرقی در مقایسه با زبان های «اروپا آسیا» به زبان های با ترتیب فعل مفعول قوی و در مقایسه با زبان های «جهان»، به هر دو گروه زبان های با ترتیب مفعول فعل قوی و فعل مفعول قوی گرایش دارد. برمبنای نتایج پژوهش می توان اذعان داشت که زبان ارمنی شرقی برخلاف ادعای درایر (1992) تمایل به راست انشعاب بودن یا چپ انشعاب بودن ندارد و می توان وضعیتی بین این دو یعنی رده «بینابین» را به عنوان رده ای مستقل برای ارمنی شرقی درنظر گرفت.