شاهین گرکانی دشته

سرای، یک اسم عام در واژه نامه معماری ایران بوده که در متون تاریخی عهد ایلخانی برای اشاره به مجموعه های اقامتی ایلخانان در ایران و خانان مغول در چین و مغولستان استفاده شده است. گونگ نیز همچون سرای، یک اسم عام در واژه نامه معماری چینی است. از این واژه نیز در متون تاریخی عهد یوآن، برای اشاره به مجموعه های اقامتی خانان مغول در چین و مغولستان استفاده شده است. استفاده هم زمان از این دو واژه در منابع ایرانی و چینی، برای دو دودمانی که دارای ریشه فرهنگی مشترک بوده اند، فرضیاتی را مبنی بر وجود مشابهت ها و تأثیرات احتمالی میان آن ها به ذهن متبادر می سازد. این پژوهش سعی دارد تا با اتکاء به آخرین مستندات باستان شناسی و منابع تاریخی، به این سؤالات پاسخ دهد که مجموعه های سلطنتی خانان مغول در مغولستان و ایلخانان در ایران دارای چه ویژگی هایی بوده و این دو دسته، چه شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر داشته اند؟ اطلاعات این مقاله با روش های اسنادی، مشاهده بصری و مقایسه یافته های حاصل شده، گردآوری و سپس با انجام مطالعات تطبیقی با در نظر گرفتن شباهت ها و تفاوت ها میان گونگ های خانان مغول در چین و مغولستان و سرای های ایلخانان در ایران، دسته بندی و با یکدیگر تطبیق داده شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که گونگ های مغولی و سرای های ایلخانی از لحاظ ساختارهای کلی و نحوه قرارگیری در شهرها و یا خارج از محیط شهرها، دارای مشابهت با یکدیگر بوده اند و تنها تفاوت میان آن ها، در نحوه چیدمان بناهای مجموعه بوده که در سرای های ایرانی از ساختار چهارایوانی و در گونگ های مغولی از فرم مرکزگرای کوران تبعیت شده است.

در طول قرن هفتم تا دهم هجری، هرات و قاهره، دو شهر مهم اسلامی در منطقه خاورمیانه محسوب می شده اند. قاهره به عنوان پایتخت دولت مملوکان در مقابل هرات به عنوان پایتخت دولت تیموریان. در این مقاله، مسئله ساخت و ساز مجموعه های یادمانی و ابنیه مهم شهری، در محدوده دو شریان اصلی؛ خیابان هرات (قسمت جنوبی آن) و خیابان قصبه قاهره، مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. هدف از این مقایسه، ارزیابی و تحلیل شباهت ها و تفاوت های ساخت و ساز در این دو شریان مهم شهری و در نتیجه آن، درک درست از تأثیرات احتمالی هر یک از آنها بر یکدیگر است. پرسش اصلی تحقیق آن است که ساخت و ساز های انجام شده در طول دو محور خیابان هرات و خیابان قصبه، چه وجوه اشتراک و افتراقی با یکدیگر داشته اند؟ پژوهش، به روش تحلیلی- تاریخی صورت گرفته و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای بر مبنای دو منبع اصلی و مقایسه و تحلیل اطلاعات آن با منابع فرعی دیگر انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهند که مجموعه های یادمانی ساخته شده در امتداد خیابان قصبه و قسمت جنوبی خیابان هرات، دارای مشابهت بوده اند. در بیشتر این ساخت و ساز ها، مجموعه های وقفی با کاربری مذهبی- خدماتی به همراه مقبره واقف، در کنار مسیر خیابان ها واقع بوده و این استقرار ها، علاوه بر تزئین بدنه های شهری، به مسیر، صورت یک خیابان- مزار را نیز می داده اند. همین طور، در نحوه استقرار ابنیه در طول محور خیابان هرات بر خلاف خیابان قصبه، یک نظم به نسبت تعریف شده شهری نیز قابل مشاهده بوده است. در نهایت، از پژوهش فوق می توان نتیجه گرفت که در قرون هفتم تا دهم ه.ق.، نوعی از طراحی محورهای شهری که در آنها به نوع استقرار و تعریف کاربری ابنیه در راستای محور توجه می شده، در منطقه خاورمیانه رواج داشته است.

قراقوروم در طول نیمه اول قرن هفتم ه. ق پایتخت قلمرو خانان مغول محسوب می شد. وسعت این قلمرو علاوه بر منطقه مغولستان، شامل سرزمین های چین، ایران، روسیه و اروپای شرقی بود. در طول سال های فوق، این شهر مقصد بسیاری از صنعتگران، بازرگانان و دانشمندانی بود که از سرتاسر این قلمرو گسترده، جهت خدمت در دربار خان بزرگ به مغولستان رهسپار می شدند. تا سال های اخیر، عمده اطلاعات درباره این پایتخت کهن، منحصر به منابع مکتوبی بود که تاریخ نویسان و سیاحان در تمدن های چین، ایران و اروپا ارائه داده بودند. با گسترش دامنه کاوش های باستان شناسی در طول دو دهه اخیر در این محوطه، بسیاری از زوایای پنهان این استقرارگاه تاریخی، در دسترس قرار گرفت. واکاوی این اطلاعات و تطبیق آنها با اسناد تاریخی، نه تنها می تواند به بسیاری از سؤالات درباره سلوک زندگی فرمانروایان مغول در ابتدای دوره حکومتشان پاسخ دهد، بلکه می تواند نشانگر تأثیرات و تأثرات متقابل فرهنگی میان این فرمانروایان کوچ نشین و ملل تابع شهرنشین باشد. این مقاله ضمن بررسی آخرین اطلاعات حاصل از حفاری های باستان شناسی و مطابقت آنها با استنادات تاریخی برجای مانده، ویژگی های عمده اولین پایتخت حکمروایان کوچ رو را تبیین کرده و تأثیراتی را که سلوک کوچ نشینی آنان بر نوع استقرار و طراحی این شهر داشته بررسی کرده است. اطلاعات این مقاله با روش های کتابخانه ای و مقایسه یافته های حاصل گردآوری شده و پژوهش با روش تطبیقی-تحلیلی صورت گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می دهد، قراقوروم شهری ازپیش طراحی شده با فرم هندسی مشخص بوده و بیشتر جهت استقرار مردمانی از ملل تابعه، مانند صنعتگران، بازرگانان و دبیران درباری احداث شده است. خانان بزرگ به همراه ارکان دولت مغول، تنها به اقامت دوره ای بسیار کوتاه در حومه شهر اکتفا کرده و به منظور پایبندی به سلوک کوچ نشینی، به صورت دوره ای از استقرارگاهی به اقامتگاه دیگر در حرکت بوده اند.

خیابان-مزار الگویی از مجموعه سازی در دوره تیموری است، با فرمی مبتنی بر استقرار ابنیه مقابر، مزارات و بناهای مذهبی، در امتداد یک گذر حومه ای و یا یک شریان شهری. مستندات باستان شناسی و تاریخی وجود پنج نمونه از مجموعه های خیابان-مزاری در عهد تیموری را گزارش داده اند که از میان آنها سه مجموعه، شاه زنده در سمرقند، دارالسیاده در شهر سبز و خیابان در هرات را می توان از شاخص ترین نمونه های این نوع از مجموعه سازی عنوان داشت. خیابان-مزار هرات را نیز به دلیل دارا بودن قدمتی بیشتر و همچنین استقرار بناهایی پرشمارتر نسبت به دو نمونه دیگر، می توان به عنوان نمونه شاخص این فرم معرفی نمود. در این مقاله ضمن بررسی تحولات ساخت وساز در طول محور خیابان هرات در طی دوره های آل کرت و تیموری، روند تحولات در این محور تبیین می گردد. سپس شاخصه های خیابان-مزار هرات در پایان عهد تیموری به منظور دستیابی به ویژگی های کلی مجموعه های خیابان-مزاری در این دوره، با دو خیابان-مزار دارالسیاده و شاه زنده مقایسه می شود. اطلاعات این مقاله با روش های کتابخانه ای، مشاهده بصری و تحلیل یافته های حاصله، گردآوری شده و پژوهش با روش تحلیلی-تاریخی صورت گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که فرم خیابان-مزار در مجموعه سازی دوره تیموری مشتمل بوده است بر استقرار منظم ابنیه مقابر در دو سوی معبری که به بنایی مهم در انتهای مسیر منتهی می شده است. در این میان خیابان-مزار هرات با قدمتی بیشتر نسبت به سایر نمونه های هم دوره اش در نقطه ای محوری از حومه شهر هرات قرار داشته و در راستای آن به غیر از بنای مقابر، سایر ابنیه مذهبی و خدماتی نیز مستقر بوده اند.

حضور خیابان های حومه ای در شهرسازی ایران از دوره ایلخانی تا انتهای دوره تیموری، به دلیل نقش مواصلاتی مهمی که ایفا می کرده اند بسیار پررنگ و تأثیرگذار بوده است. با این حال به دلیل فقر در منابع تاریخی و باستان شناسی نمی توان به الگوی ساختاری این خیابان های حومه ای در شهرهای ایران تا پیش از دوره صفوی دست یافت. در این میان، تنها موارد قابل اتکا برای مطالعه، نوعی از خیابان های حومه ای است که به دلیل داشتن بدنه سازی با مصالح بنایی، در مطالعات باستان شناسی قابل شناسایی بوده است. این گونه از خیابان سازی را که به طور عمده در عهد تیموریان شکل گرفته و شکوفا شده به دلیل استقرار بنای مقابر و سایر ابنیه مذهبی می توان با عنوان خیابان-مزار معرفی کرد. هدف این پژوهش علاوه بر مطالعه سیر تحول خیابان های حومه ای در شهرهای ایران تا پیش از دوره صفوی، مطالعه یکی از نمونه های خیابان-مزارسازی در اواخر عهد تیموری است که با نام خیابان-مزار سلطانی شناخته شده است. سوالی که این پژوهش در پی پاسخ به آن بوده این است که خیابان های حومه ای چه ارتباط ساختاری با شهرها داشته اند و این گونه از خیابان سازی چگونه به ایجاد خیابان-مزارهای عهد تیموری منجر شده است؟ این پژوهش با روش تحلیلی-تاریخی انجام شده و نتایج آن گویای آن است که تحولات در ساخت خیابان های حومه ای که از دوره ایلخانی به دلیل استقرار اقامتگاه های سلطنتی و شهرک های حومه ای آغاز شده، در دوره تیموری به اوج رسیده و به دلیل عبور این معابر از گورستان های حاشیه شهرها، به تولد گونه ای جدید در خیابان سازی این دوره موسوم به خیابان-مزار منجر شده است.

هرات در ناحیه شرقی ایران بزرگ و شمال غرب افغانستان امروزی، یکی از شهرهای عمده ایالت خراسان به حساب می آمده است. با آغاز ایلغار مغول، شهر هرات همچون بسیاری از شهرهای آباد خراسان، تخریب و نابود شده است. با این حال، عمر این دوره رکود بسیار کوتاه بوده و تنها بعد از پانزده سال، روند بازسازی و توسعه شهر آغاز شده است. مطالعه روند توسعه هرات که تقریباً از اوایل قرن هفتم تا اوایل قرن دهم ه .ق در جریان بوده، می تواند به تبیین روندهای توسعه شهری در ایران دوره ایلخانی و تیموری کمک کند. همچنین، نتایج حاصل از این بررسی می تواند در شناخت هرچه بهتر الگوهای ساخت و توسعه شهرها در دوره های پس از تیموری مؤثر باشد. هدف اصلی این مقاله، بررسی دقیق روند گسترش و توسعه هرات در طول تسلّط خاندان آل کرت و دوره تیموری است. سؤال اصلی که این پژوهش در پی پاسخ به آن بوده، این است که تحولات و روند توسعه شهر هرات در طول حکومت خاندان آل کرت و تیموریان چگونه بوده و خاستگاه دولت های فوق چه تأثیری بر این تحولات داشته است؟ این پژوهش به روش تحلیل تاریخی انجام شده و نتایج آن نشان می دهد که توسعه حومه شهر هرات که از زمان آل کرت، در ناحیه شمالی شهر آغاز شده، در دوره تیموریان نیز با همان جدّیت دنبال شده است. این روند سبب شده تا شهر هرات فارغ از تعیین حدود و حریمی شناخته شده، بر اساس توسعه منابع تأمین آب و به وسیله احداث باغات وسیع، به سمت حومه شمالی شهر گسترش یابد.