بهرام عنانی

جنوب خراسان و بالأخص منطقه قاینات، در سال های اخیر موردتوجه ویژه باستان شناسان قرار گرفته است. بررسی هایی که در دهه اخیر انجام گرفته، اطلاعات ارزشمندی را از این منطقه در اختیار جامعه باستان شناسی قرار داده است. جایگاه ویژه جغرافیایی و ارتباطی این منطقه به عنوان یک گذرگاه طبیعی میان آسیای مرکزی و شمال خراسان با جنوب شرق و فلات مرکزی ایران، موجب اهمیت ویژه آن در دوره های مختلف، بالأخص اوایل هزاره دوم پیش ازمیلاد گشته است. از مهم ترین تحولات هزاره دوم پیش ازمیلاد گسترش فرهنگی وارداتی به نام «فرهنگ خراسان بزرگ» (بلخی-مروی) در نیمه شرقی ایران است. یافته های اخیر نشان می دهند که این فرهنگ بخش هایی از جنوب خراسان را دربرگرفته است. داده های به دست آمده در محوطه های رزه درمیان، گوند فردوس و بکندای طبس شاهد این مدعاست که قبلاً به آن ها پرداخته شده است. محوطه سرتخته باراز یکی از استقرارهایی است که در کنار محوطه های نام برده دارای شواهدی از فرهنگ خراسان بزرگ در خراسان جنوبی است که کمتر موردتوجه قرار گرفته و در این پژوهش سعی بر آن است تا به معرفی این محوطه و گسترش فرهنگ خراسان بزرگ در منطقه جنوب خراسان پرداخته شود. این محوطه در منطقه قاینات در شمال خراسان جنوبی و در ناحیه ای کوهستانی واقع شده و به دلیل نزدیکی به مناطق روستایی، مورد آسیب فراوانی قرار گرفته است. این پژوهش در دو بخش میدانی و کتابخانه ای، با روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است. داده های اصلی پژوهش، طی بررسی منطقه قاینات در 1395 ه .ش. به دست آمده است. در مرحله بعدی این داده ها طی مطالعات کتابخانه ای مورد تحلیل و تفسیر قرار گرفته اند. هدف از این نوشتار، تبیین گسترش فرهنگ خراسان بزرگ در جنوب خراسان با توجه به شواهد به دست آمده از این فرهنگ در محوطه سرتخته باراز است. به نظر می رسد که فرهنگ مذکور در نیمه اول هزاره دوم پیش ازمیلاد در جنوب خراسان گسترش داشته است.

خراسان بزرگ یکی از مناطق پراهمیت در شناخت دوره های فرهنگی از پیش از تاریخ تا دوران اسلامی به شمار می رود. با این حال، نبود انسجام در حفاری ها و کاوش های باستان شناسی، همراه با پراکندگی و ناهمگونی در بررسی ها، موجب ضعف در شناسایی فرهنگ های پیش از تاریخ در شرق ایران شده است.  تپه ی قشه توت، که در فاصله ی ۱۲ کیلومتری صالح آباد و ۷۷ کیلومتری شمال شرق شهرستان تربت جام در خراسان رضوی واقع شده و بر مسیر راه های ارتباطی این دو شهر قرار دارد، یکی از محوطه های غنی از آثار پیش از تاریخ محسوب می شود. این محوطه به دلیل گنجایش گسترده اش، امکان بررسی فرهنگ های این دوره را فراهم می آورد .در این پژوهش، پس از انجام بررسی های پیمایشی و برداشت ۱۱۴ نمونه به روش نمونه برداری سفال های شاخص از شبکه های تعیین شده، تنها ۵۲ قطعه ی شاخص براساس، مطالعات تطبیقی تحلیلی، مورد گونه شناسی و گاه نگاری قرار گرفته است. افزون بر این، تأثیر فرهنگ های "نمازگاه" و "یاز" که از فرهنگ های فرامنطقه ای به شمار می آیند، نیز تحلیل شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که توالی استقراری این تپه از دوره ی مس سنگ و مفرغ آغاز شده و تا دوره ی آهن به صورت مستمر ادامه یافته است، به طوری که در دور ه ی آهن به بیشترین وسعت خود رسیده است. همچنین، گونه شناسی سفالینه ها نشان دهنده ی شباهت زیاد سفال های عصر مفرغ این تپه به دوره های نمازگاه III و IV است و سفال های عصر آهن آن نیز بیشترین شباهت را با دوره ی یاز I در ترکمنستان نشان می دهد. این موضوع بیانگر ارتباطات فرافرهنگی میان مناطق مختلف است.

شکل گیری بناهای آرامگاهی با در نظر گرفتن دلایل محیطی و جغرافیایی، فرهنگ و باورهای یک جامعه را بازتاب می دهد. در این میان، نواحی شرقی ایران، در توسعه و تکامل معماری مقابر دوره اسلامی سهم چشمگیری داشته است. بخش دستگردان در شهرستان طبس و در شمال استان خراسان جنوبی قرار دارد. طی بررسی باستان شناسی سال ۱۳۹۴ در این منطقه، یک بنای آرامگاهی شناسایی گردید که تاکنون به لحاظ کارکرد معماری و تاریخ ساخت، مورد مطالعه قرار نگرفته است؛ از این رو ضرورت انجام این پژوهش فراهم گردید. پژوهش حاضر از نظر هدف، از نوع پژوهش های بنیادی و براساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی-تحلیلی است. در فرایند این مقاله سعی شده با استناد به منابع کتابخانه ای و بر پایه پژوهش میدانی و تهیه نقشه، به واکاوی و تحلیل گونه معماری بنای آرامگاهی دستگردان پرداخته شود. از آنجا که هیچ گونه کتیبه تاریخ داری در این بنا به دست نیامده و به درستی نمی توان پیشینه تاریخی و هویت بنا را تعیین نمود، اما براساس طرح، عناصر کالبدی و بافتی که آرامگاه دستگردان در آن شکل گرفته، این نتیجه حاصل شد که طرح اصلی این بنا برگرفته از بناهای آرامگاهی در خراسان بزرگ با طرح مربع شکل در سده های اولیه تا میانی دوره اسلامی است. همچنین با مقایسه داده های فرهنگی و عناصر ساخت مایه بنا می توان پی ریزی آن را به اواخر دوره سلجوقی تا ایلخانی نسبت داد.

بخش شرقی ایران و به ویژه خراسان، یکی از مهمترین نقاط ایران در حیطه باستان شناسی دوره پارینه سنگی است. از دوره قدیم پارینه سنگی مدارک و شواهد اندکی در دست است. نگارندگان در سال 1395 در خلال بازدید کوتاهی که از بستر رودخانه اترک در حاشیه جنوبی سد تبرک داشتند، مجموعه ای کوچک از دست افزارهای سنگی را که شامل ساطور- سنگ مادر، یک رویه، سنگ مادر- خراشنده، خراشنده جانبی و تراشه های ساده شکسته شناسایی نمودند. این پژوهش بر آن است تا در گام نخست با ریخت شناسی دست افزارهای مذکور به گاهنگاری نسبی آنها پرداخته و در نهایت با استفاده از مطالعات مقایسه ای با محوطه های هم عصر در خراسان و آسیای میانه، شواهد احتمالی دوره قدیم پارینه سنگی را در منطقه دشت قوچان بررسی نماید.

قوش مذهبی نه تنها بر روی تابلوهای نقاشی، بلکه به عنوان بخشی از تزیینات معماری بر روی دیواره بسیاری از بناها، البته با توجه به کاربری سازه، مشاهده می شود. تکایا یکی از بناهایی است که با توجه به جایگاه و موقعیت اجتماعی خود، مورد توجه هنرمندان نقاش بوده است. کاربرد تکایا بیشتر برای برگزاری مراسم نمایشی مذهبی و آیینی از جمله نقالی،تعزیه و شبیه خوانی بوده است. به همین دلیل این مکان، در جامعه از ارزش و جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. تکیه آقاحسین خوانساری واقع در شهرستان اصفهان و در بخش جنوب غربی مجموعه فرهنگی تخت فولاد واقع است. این سازه یکی از معدود تکیه هایی است که در آن علاوه بر معماری، مقرنس کاری و کاشی کاری هنرمندانه دوره صفوی، شاهد آثاری از نقاشی دیواری هستیم. این نقاشی ها، با مضامین مذهبی و با تفکر شیعی ساخته و پرداخته شده است. سبک این گونه نقاشی به نحوی است که در کنار نقوش مذهبی، شاهد مفاهیم نمادین هستیم. در این پژوهش که بر اساس رویکرد علم باستان شناسی انجام پذیرفته، سعی شده چگونگی مضامین نمادین و مذهبی نقاشی دیواری این سازه شناسایی و واکاوی گردد. این تحقیق از نظر هدف، از نوع تحقیق های بنیادی است. هدف این مقاله، معرفی و ریشه یابی مفاهیم نمادین به کار رفته در نقوش دیواری تکیه خوانساری و شناسایی دیدگاه ها و اندیشه های هنرمندان نقاش این سازه است. یافته اندوزی داده ها به روش میدانی و اسنادی انجام گرفته است. به طور کلی نتایج مطالعات نشان می دهد که مفاهیم نمادین در قالب مضامین مذهب شیعی بازتاب ویژه ای داشته است و همچنین تحولات اجتماعی و سیاسی حکومت صفوی نقش بسزایی در شکل گیری هنری آن دوره داشته است.

شهرستان بشرویه در شمال غربی استان خراسان جنوبی قرار دارد که از نظر موقعیّت طبیعی، شمال و جنوب آن  را به ترتیب کویر نمک و کویر لوت، شرق آن تپه های شنی و تل های ریگ روان و غرب آن  را کوهستان های شتری در بر گرفته است. برای اوّلین بار تاریخ نویسان و سفرنامه نویسانی همچون مقدسی و ناصر خسرو در قرون 4 و 5 قمری به این حوزه اشاراتی نموده اند.طی بررسی باستان شناسی صورت گرفته در سال 1391 ش. در مجموع 165 اثر تاریخی در این شهرستان شناسایی و معرفی شده، که دارای تنوع زیادی می باشند. این آثار شامل قلاع باستانی، خانه های قدیمی، برج های دیدبانی، آب انبارها و حوض انبارها، مساجد، پل ها، کاروانسراها، آسیاب ها و محوطه های باستانی می باشند. در این بین محوطه باستانی کرند با قدمتی مربوط به دوران اشکانی، کهن ترین اثر تاریخی محسوب می گردد. همچنین قلعه دختر رقه و پل ترناو، که قسمتی از این آثار متعلق به دوران ساسانیان است، از جمله آثار زیبا و شاخص این شهرستان به شمار می روند. آثار باستانی بشرویه اکثراً در قرون میانی و متأخر دوران اسلامی بنا گردیده اند. طبق متون تاریخی و شواهد باستان شناسی، بشرویه در مسیر کاروان رو یزد به مشهد مقدس بوده و این مسیر سالانه تعداد زیادی از زوّار حرم امام رضا (ع) را به خود می دیده است. از این رو، دو کاروانسرای زیبا و بزرگ به همراه حجم وسیعی از حوض انبارها و آب انبارها، که در راستای نیاز بومیان و زوّار ساخته شده اند، در این شهرستان دیده می شود. در این پژوهش از روش های میدانی و کتابخانه ای با نمونه برداری غیراحتمالی استفاده شده است.