سمیرا استواری

مطالعه رابطه متقابل ادبیات و سینما و ظهور ویژگی های هریک از این دو هنر در دیگری مورد توجه بسیاری از پژوهشگران این دو مقوله بوده است. بررسی ظرفیت های سینمایی آثار ادبی، قریب به یک دهه است که به طور جد مورد توجه پژوهشگران واقع شده است. نویسندگان آثار ادبی با شناخت عناصر سینمایی و استفاده از آن ها در آثار خود، باعث پویندگی در آثارشان می شوند و فیلمسازان با اقتباس از این آثار ادبی موفق، سوژه های ماندگاری پیدا می کنند و به مخاطب خود ارائه می دهند. رمان، شباهت چشمگیری به فیلمنامه دارد و اکثر اقتباس های سینمایی بر مبنای رمان ها انجام می شود. یوسف زیدان از جمله نویسندگانی است که قابلیت های تصویری بسیاری در رمان های وی برای اقتباس در سینما به چشم می خورد. در پژوهش حاضر، سعی شده است با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد میان رشته ای متن داستان شیخ در محبس، از نظر الگوی سه پرده سید فیلد و فرم سینمایی مورد بررسی و کنکاش واقع شود. هدف ما در این پژوهش واکاوی ساختار و محتوای رمان مذکور و نشان دادن وجوه اقتباسی آن از زوایای گوناگون است. نتایج پژوهش مذکور حاکی از آن است که این رمان به دلیل دارا بودن ساختار سینمایی، دقت در توصیف جزئیات، صحنه پردازی و گفتگوهای نمایشی و قابلیت سکانس بندی ظرفیت های وافری جهت اخذ و اقتباس سینمایی و نگارش فیلمنامه داراست.

فیلم نامه ویلایی ها و دیده بان درمورد افرادی است که با موقعیت های دشوار محیط زندگی، نبرد می کنند. این افراد اگرچه فاقد تشخص فردی هستند اما بسان رودهایی با مسیرهای جداگانه در نقطه خودشناسی و خودسازی، حول محور زمان متمرکز می شوند و شباهت کلی میان این افراد از سرگذراندنِ فرایند انتظار و گام نهادن در وادی معرفت و معنویت است.این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی (براساس دیدگاه ژرار ژنت) به بررسی کارکردهای زمان در دو فیلم نامه برتر جشنواره مقاومت -دیده بان و ویلایی ها- پرداخته است. برآیند این مطالعه نشان می دهد در این فیلم نامه ها، زمان به مثابه بستر وقوع روایت و ابزار حرکت در روایت محسوب می شود. فعل مضارع اخباری، زمان روایت در هردو اثر است که هم مناسب نقل داستان و وقایع است و  هم برای بیان استمرار داشتنِ مبارزه در راه حق می باشد. زمان حسی، اغلب سرعت روایت فیلم نامه ها را کم کرده و لحظاتی را برای همذات پنداری با شخصیت های مهم و کلیدی فراهم می کند. نویسندگان برای تصور دغدغه ها، عواطف و زندگی شخصی افراد از صحنه های تأثیرگذار و پر از تعلیق  و تداعی بهره برده اند و این موضوع نشان می دهد که نویسندگان از این دلالت های زمان روایی غافل نبوده و عامدانه آنها را در آثار خود به کار برده اند.

افسانه ی هزار و یک شب در میان فرهنگ ملت ها اهمیت ویژه ای دارد؛ به گونه ای که آثار زیادی در قالب داستان، شعر، نمایشنامه و فیلمنامه از آن الگو گرفته اند و هریک با توجه به اقتضای نگاه نویسنده به زندگی و نیازهای روانی و اجتماعی، هنرمندانه به بازآفرینی ساختار و محتوای اصل داستان پرداخته اند. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و با مقایسه تطبیقی، کوشیده است نمایشنامه   شهرزاد توفیق الحکیم (درگذشته:1987) و فیلم نامه شهرزاد تهمینه میلانی (زاده:1339) را با رویکردی بینِ رشته ای و بر پایه ی نظریه شخصیت شناسی و روان کاوی اریک فروم(1900 1980) مورد بررسی قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که بر اساس نظریه ی اریک فروم، بیشترین تیپ شخصیتی موجود در دو اثر، جهت گیری پذیرا (ثمربخش) است. با آنکه شهرزاد دارای تیپ شخصیتی پذیرا و بازاری است؛ اما تیپ پذیرا بر تیپ بازاری او غلبه دارد. هر چند نمایشنامه  شهرزاد توفیق الحکیم با نگاهی فلسفی و هستی شناسانه در پی کشف حقیقت، با ارائه ایده ی تلفیق عقل محض و قلب است و با نوع روایت میلانی متفاوت است، هر دو اثر با موضوع و تِم مشترک و کاربست شخصیت های محوری داستان، دارای مشابهت هایی هستند. نوع سفر پادشاه در دو اثر با هم تفاوت بنیادینی دارد؛ به گونه ای که نوع سفر شهریار در نمایشنامه توفیق الحکیم فلسفی عرفانی و در فیلم نامه میلانی، سفری معمولی به شمار می آید.