ثریا شهسواری

بعد از انعقاد عهدنامه ارزروم دوم در 1263ق/ 1847م چنین به نظر می رسید اختلاف دو دولت ایران و عثمانی بر سر موضوع عتبات عالیات حل خواهد شد؛ اما رفت و آمد مداوم کاروان های زیارتی و حمل جنائز به عتبات عالیات مشکلات جدیدی را میان دو کشور ایران و عثمانی ایجاد کرد. انتقال جنائز به عتبات عالیات از سوی ایرانیان همواره با رفتار سخت و آزار دهنده مأموران عثمانی در مرزها همراه بود؛ بهانه ی دولت عثمانی در برابر این قبیل رفتارها با مسئله پیرامون شیوع بیماری وبا و تهدید آن برای ساکنان قلمرو عثمانی به دولت ایران پاسخ داده می شد. در این مقاله تلاش شده است مشکلات ناشی از رفت و آمد کاروان های زیارتی و حمل جنائز به شهرهای مقدس عراق، میان دو دولت ایران و عثمانی بررسی و بازتاب آن در روابط سیاسی دو کشور مورد ارزیابی قرار گیرد.

طی دورة بیست ساله حکومت رضا شاه در ایران، اقداماتی برای نوسازی جامعه تحقق یافته بود که بر جامعه عشایر، به ویژه عشایر استان لرستان ، تغیرات بسیاری را تحمیل کرد. رضا شاه بدون در نظر گرفتن بنیان های اقتصادی، فرهنگی و نظامی حاکم بر جامعه سنتی عشایر، تصمیم به مقابله با این سنت ها گرفت. او ابتدا شورش های عشایری را سرکوب کرد؛ سپس با اعمال زور و خلع سلاح، عشایر را به یکجانشینی واداشت و فرهنگ و سنن جامعه شهری را بر آنان تحمیل کرد. اجرای این سیاست با بی اعتنایی به مقتضیات زندگی ایلی و عشایری و نبود برنامه پیشرفت و، در حوزة عمل، دخالت و درک نادرست مجریان آموزش ندیده و توجیه نشده ، که اغلب رشوه گیر و خشن بودند، منجر به نارسایی های جدی سیاست عشایری دولت پهلوی اول در میان ایلات و عشایر لر شد. هدف این پژوهش، بررسی چگونگی اجرای اهداف سیاسی و نظامی سیاست های رضاشاه بر جامعه سنتی عشایر لرستان و شناسایی پیامدهای این سیاست ها و ارزیابی آسیب های آن به جامعه عشیره ای لر است.

مقاله حاضر تلاشی است برای نشان دادن مسائل اتباع ایران در عتبات عالیات و نگرش و راهکارهای دو دولت ایران و عثمانی برای حل مشکلات اتباع ایرانی. چنین به نظر میرسید بعد از انعقاد عهدنامه ارزروم دوم (جمادی الثانی 12663 /31 مه 1847) اختلافات ایران و عثمانی از راه مسالمت آمیز حل خواهد شد، اما حضور گسترده اتباع ایرانی در عتبات عالیات مشکلات ایجاد شده در ابعاد اجتماعی، حقوقی و مالی از سوی دولت عثمانی برای آنان مناسبات ایران و عثمانی را سخت متزلزل کرد. تلاشهای دو دولت در حل این بحران تا پایان دوره قاجاریه بینتیجه ماند.

   قحطی کرمانشاهان در خلال جنگ جهانی اول و در فاصله سال های (1338-1336ق/ 1919-1917م)، پیامد های مخرب و زیان باری در حوزه های اقتصادی و اجتماعی در این دیار بر جای نهاد. این پژوهش بر این فرض استوار است که جنگ جهانی اول در کرمانشاهان و اشغال این منطقه توسط نیروهای تحت کنترل دولت های روسیه، عثمانی و انگلیس آثار ویرانگری چون کمبود غله و بروز قحطی در پی داشت. این مهم به اتفاق خشک سالی، احتکار و رواج بیماری های واگیر دار جان بسیاری از اهالی کرمانشاهان را ستاند. پژوهش حاضر تلاش دارد با روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از اسناد منتشرنشده آرشیوی و منابع کتابخانه ای معتبر به این پرسش پاسخ دهد که چه عواملی در بروز قحطی و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی مترتب بر آن در کرمانشاهان مؤثر بوده است؟ دستاورد پژوهش نشان داد که غیر از خشک سالی، حضور طولانی مدت نیرو های نظامی دولت های متحد و متفق در کرمانشاهان و غارت انبارهای غله مردمی و دولتی، چپاول دام ها و ویران کردن منازل، احتکار غله توسط عوامل داخلی و خارجی، ضعف ساختاری حکومت مرکزی و ناکارآمدی حکام محلی در مدیریت بحران، نقش بنیادینی در ایجاد قحطی و تداوم آن در این منطقه داشت.  

با ارتقاء روابط دیپلماتیک بین دو دولت ایران وعثمانی در قرن نوزدهم،میزان حضور ایرانیان هم در شهرهای مقدس عراق توسعه پیدا کرد.شرایط نابسامان سیاسی و اقتصادی ایران،جستجوی شغل و درآمد بهتر و گرایشات مذهبی مواردی بود، که در مهاجرت برخی از ایرانیان به عتبات عالیات تاثیر داشت.دولت عثمانی نسبت به حضور ایرانیان در عراق،نگرش مثبتی نداشت.سعی داشت با اعمال برخی قوانین سیاسی واجتماعی،نفوذ ایرنیا ن در عراق را با محدودیت مواجه سازد. قانون ممنوعیت ازدواج ایرانیان با زنان عثمانی و خدمت سربازی اجباری برای متولدین ایرانی از زنان عثمانی در راستای این اهداف صورت گرفت. سرپیچی اتباع ایرانی در پذیرش این قوانین وسخت گیری ماموران عثمانی در اجرای آن ،از مواردی بود که وضعیت اتباع ایرانی مقیم عتبات عالیات را در قرن نوزدهم با دشواریهایی روبرو کرد.رسیدگی به این مسائل،دیپلماسی پیچیده ای را در روابط ایران و عثمانی ایجاد کرد.در این پژوهش تلاش شده به روش تحلیلی با واکاوی اسناد و منابع موجود در بایگانیهای دوکشور ایران و عثمانی به این سوالات پاسخ داد: 1.رویکرد دولت عثمانی در اجرای قوانین اجتماعی درشهرهای مقدس عراق چه بود؟2.چرا ماموران عثمانی در اجرای این قوانین بر اتباع ایرانی تاکید داشتند؟یافته های پژوهش بیانگر آن است که دیدگاه دولت عثمانی درعراق با تصور براینکه دولت ایران در پشت صحنه فعالیت های سیاسی ،مذهبی شیعیان در عراق قرار دارد.وعدم نظارت بر فعالیت های ایرانیان درعراق باعث قدرتمندتر شدن ملیت ایرانی در عراق و تهدید هویت عثمانی در این بخش از قلمرو تحت حاکمیت خود خواهد شد،هیچگاه نظر مساعدی به حضور ایرانیان در شهرهای مقدس عراق نداشتند.اعمال قوانین اجتماعی و حقوقی در میان اتباع ایرانی درراستای این نوع نگرش تقویت میشد._x000D_ With the development of diplomatic relations between the two governments of Iran and the Ottoman Empire in the nineteenth century, the presence of Iranians in the holy cities of Iraq also expanded. The Ottoman government did not have a positive attitude towards the presence of Iranians in Iraq. It tried to limit the conditions for the presence of Iranian citizens in Iraq by enforcing some political and social. Law on the Acceptance of Ottoman Citizenship, Prohibition of Iranians Marrying Ottoman Women, and Compulsory Military Service for Iranian-born Women Were among these goals. The reluctance of Iranian citizens to accept such laws imposed by the Ottoman government, on the one hand, and the strictness of Ottoman officials in enforcing them, on the other, were among the issues that made the situation of Iranian citizens living in Atbat in the nineteenth century difficult. In this research, a descriptive, analytical method based on documents in the archives of the two countries answered the question: 1. What was the Ottoman government's approach to enforcing social laws in Iraq? Ottoman government in Iraq thought that the Iranian government was behind the scenes of Shiite political and religious activities in Iraq. There are Shiite political and religious groups in Iraq and the lack of monitoring of Iranian activities there will make the Iranian nation stronger and threaten the Ottoman identity in this part of the territory under their rule. They never had a favorable opinion of the presence of Iranians in the holy cities of Iraq.

نقش والیان بغداد از موضوعات مهم در مناسبات ایران و عثمانی دوره قاجاریه است. اداره عراق به واسطه دوری از مرکز، وجود اقوام مختلف و اماکن زیارتی شیعه و همجواری با ایران دشوار بود و والیان منصوب تلاش می کردند با دامن زدن به اختلافات میان ایران و عثمانی قدرت سیاسی و مالی خود را تقویت کنند. از اواسط  قرن نوزدهم و انجام اصلاحات در قلمرو عثمانی، تلاش شد با انتصاب والیانی همچون نجیب پاشا، اداره آنها با استانبول هماهنگ گردد. اما سیاست انقباضی پاشا در بغداد موجب ایجاد بحران سیاسی شد. براین اساس، پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که نجیب پاشا در دوران والیگری خود بر بغداد در تفرقه افکنی میان ایران و عثمانی چه سیاستی اتخاذ کرد. براساس رویکرد توصیفی- تحلیلی و نگاه تمرکزگرایی، والیان بغداد و به تبع آن نجیب پاشا، تهدید امنیتی از ناحیه ی ایران و ایرانیان ساکن در عراق را برای جایگاه خود، بسیار مؤثر می دیدند. بنابراین، در جهت گیری سیاسی سعی داشتند از این فضای فکری دربار استانبول در راستای منافع خود استفاده کنند. همچنین، با تکیه بر اندیشه تمرکزگرایی و پیوند ناگسستنی امپراتوری و حذف عناصر از بین برنده ی آن، تلاش می کردند تا سرکوب و قتل عام مردم کربلا را مشروع و لازم قلمداد کنند.

دولت بلشویکی روسیه پس از جنگ جهانی اول به مداخله نظامی در شمال ایران پرداخت و همزمان انگلیسی ها با تأسیس «پلیس جنوب» به گسترش فعالیت های نظامی خود در مناطق جنوبی ایران اقدام کردند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی عملکرد و برخورد بلشویک ها و پلیس جنوب با ایرانیان را در این دوران بررسی می کند و به مقایسه تشابهات و تفاوت های هر یک می پردازد. پرسش اصلی پژوهش این است که چه تمایزاتی در شیوه های عملکرد بلشویک ها و پلیس جنوب در ایران وجود دارد؟یافته های پژوهش نشان می دهد که بلشویک ها در ظاهر به دنبال ایجاد همگرایی با ایرانیان بودند، اما در عمل بیشتر بر تبلیغ و اشاعه ایدئولوژی خود تأکید داشتند؛ و به جای توجه به خواسته های ملی و مذهبی ایرانیان، از مداخلات نظامی مستقیم و تعدیات اقتصادی و اجتماعی ابایی نداشتند. در مقابل، انگلیسی ها تلاش کردند تا با جذب نیروهای وفادار ایرانی در قالب پلیس جنوب و جلب نظر عشایر و والیان ایالات جنوبی، منافع خود را تأمین کنند و تا حد ممکن از مداخله مستقیم نظامی خودداری نمایند. این پژوهش نشان می دهد که هر دو طرف با رویکردهای متفاوتی به مسائل داخلی ایران پرداخته اند؛ بلشویک ها بیشتر بر نفوذ ایدئولوژیک تأکید داشتند، در حالی که انگلیسی ها سعی کردند از طریق همکاری با نیروهای محلی و ایجاد ساختارهای امنیتی، کنترل بیشتری بر اوضاع داشته باشند.