سیما میربخش

پژوهش حاضر با هدف بررسی و مطالعه آموزش سواد رسانه ای و اطلاعاتی در ایران انجام گرفته است. امروزه اکثر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه جهان برای گسترش سواد رسانه ای و اطلاعاتی تلاش درخورتوجهی چه در حوزه سیاست گذاری و چه در حوزه برنامه ریزی و اجرا انجام داده اند. در ایران نیز طی دهه گذشته به ضرورت این مسئله در حد مباحث نظری توجه شده است و اقدامات عملی در حیطه سیاست گذاری و قانون گذاری و حتی اجرا مغفول مانده است؛ ازاین رو در این پژوهش تلاش شد با رویکرد کیفی، اقدامات و فعالیت های آموزش سواد رسانه ای و سواد اطلاعاتی در ایران از دیدگاه 30 نفر از خبرگان و متخصصان با بهره گیری از روش نمونه گیری غیر احتمالی از نوع هدفمند مورد شناسایی قرار گیرد. ابزار اندازه گیری، مصاحبه نیمه عمیق و متون مرتبط با موضوع تحقیق بوده است. همچنین از نرم افزار nvivo برای شناسایی کدگذاری باز، محوری و گزینشی استفاده شد. نتایج نشان داد، گفتمان های حاکم در سواد رسانه ای و اطلاعاتی در ایران شامل گفتمان حکومتی، گفتمان آموزش های رسمی (آموزش و پرورش و آموزش عالی)، گفتمان آموزش های غیررسمی (انجمن سواد رسانه ای ایران و مؤسسه های مردم نهاد) است.

بسیاری از پیام های رسانه های جمعی، فرهنگ مدرن را تسخیر نموده اند. بسیاری از این پیام ها، با توجه به علایق و یا اهداف دریافت کننده ایجاد نمی شوند (پاتر، 2008). رسانه های جمعی خدمات عمومی ارایه نمی کنند. این کسب و کار بزرگ است. تصمیمات روزانه به طور فزاینده ای به توانایی "سواد اطلاعاتی" وابسته است تا بتواند دقت، ارزیابی، و تکمیل پیام های رسانه ای را به طور موثر افزایش دهد. اما امروزه فقدان مهارت های سواد اطلاعاتی - انتقادی به طرز شگفت آوری حس می شود (آشر و دوک، 2012). یکی از بررسی های اخیر نشان می دهد که مهارت های سواد اطلاعاتی می تواند به طور مؤثر از طریق آموزش در زمینه سواد رسانه ای توسعه پیدا نماید (وان و وورد، 2010). این پژوهش در تلاش است تا ارتباط بین سواد اطلاعاتی و سواد رسانه ای را مجددا بازبینی نماید. گذشته از بررسی های صورت گرفته توسط وان و وورد، نظریه رسانه شناسی (Media Ecology)، که توسط مک لوهان پیشنهاد شده و توسط پست من توسعه یافته است، برای این کار بسیار مناسب است. علاوه بر این، در این پژوهش اظهارات مک کومبس، برنامه های شاو، و نظریه ها نوئل- نیومن نیز به عنوان مرجع شناخته شده اند. از طرفی دیگر، تحقیقات پاتر در سواد رسانه ای؛ مک چسنی در اقتصاد رسانه ای؛ و دوک و آسیر در سواد اطلاعاتی نیز پایه و اساس این پژوهش را تشکیل داده اند. لازم به ذکر است که پژوهش های کمی برای این بررسی، تنها با استفاده از یک تحقیق مبتنی بر اینترنت صورت گرفته اند. داده های تجربی جمع آوری شده نیز در یک تحلیل از همبستگی آماری بین سواد اطلاعاتی و سواد رسانه ای مورد استفاده قرار گرفته اند. نتایج آزمون نشان می دهد که این دو متغیر، شواهد آماری بسیار ضعیفی از این موضوع را نشان می دهند. ضعف همبستگی و محدودیت های ذاتی در روش های آزمون نشان داده است که اجرای مطالعات اضافی خالی از لطف نخواهد بود. این دسته از تحقیقات مازاد می توانند با استفاده از روش های متناوب آزمون اجراء شوند. در نهایت امر، مقایسه ی بیشتری بین روش های متفاوتی (که به طور سنتی در تدریس دو ادعای مختلف مورد استفاده قرار می گیرند) پیشنهاد شده است.

یکی از موضوعات مهم در زمینه سواد رسانه ای، تهیه شاخص های معتبر برای سنجش میزان سواد مخاطبان است. هدف از پژوهش حاضر نیز بررسی و آزمون شاخص های سواد رسانه ای خبری (نیاز شناختی، منبع شخصی مخاطب و ساختارهای دانشی) مبتنی بر الگوی شناختی جیمز پاتر بوده است. به همین منظور، ابتدا به سنجش سواد رسانه ای خبری دانش آموزان و رابطه میان متغیرهای مورد بررسی پرداخته شده است. جامعه آماری از دانش آموزان پایه یازدهم شهر تهران (سال تحصیلی 98-97) تشکیل شده است که تعداد 466 نفر از آنان به روش خوشه ای چندمرحله ای انتخاب شده اند. پرسشنامه پژوهش از مطالعه مکسل، اشلی و کرافت، اقتباس و پس از انجام پیش آزمون و تعدیل و بومی سازی، اجرا شده است. تحلیل خوشه ای نشان داد که الگوی پاتر برای ارزیابی سواد رسانه ای خبری دانش آموزان شهر تهران، از اعتبار لازم برخوردار است. همچنین سواد رسانه ای خبری اغلب پاسخگویان در حد متوسط قرار دارد. تحلیل مؤلفه های سواد رسانه ای خبری نیز نشان داد که «نیاز شناختی» بیشترین نقش را در تعیین سطح سواد رسانه ای خبری مخاطبان ایفا می کند. از میان مؤلفه های فرعی مورد بررسی (شک نسبت به رسانه ها، انگیزه درونی مصرف خبر، اطلاع از جهان واقعیت)، دو مؤلفه اخیر، با سواد رسانه ای خبری رابطه دارند. همچنین میان انگیزه درونی مصرف خبر و نیازشناختی رابطه برقرار است، اما میان جنسیت و سواد رسانه ای خبری رابطه ای دیده نمی شود.