احمد فرزانه

انسان به زیست اجتماعی نیازمند است و اساس زیست اجتماعی، تعامل مستمر با انسان های دیگر است و قوام و دوام تعامل مستمر، مستلزم گرم بودن آن است. یکی از قلمروهای برجسته تعامل گرم، خانواده است. تحقیقات فراوانی نشان می دهد خانواده به شدت و به طورگسترده، به بیماری آشکار و رنج دهنده ای مبتلاست. هدف این نوشتار، توصیف وضع تعاملات اجتماعی در خانواده ایرانی است، آن هم به گونه ای که جامعه شناسان ادراک و گزارش کرده اند. تحقیق حاضر به 83 مقاله پژوهشی معتبر استناد کرده است که این پژوهش ها با داوری اجتماع علمی جامعه شناسان ایرانی پذیرفته شده و انتشار یافته اند. روش مورد استفاده، روش «تحلیل محتوای جهت دار» است. داده های بررسی شده از «وجود مشکل فقدان روابط و تعاملات اجتماعی در خانواده، کمبود و کاهش تعاملات خانوادگی، کمبود تعاملات گرم در خانواده، وجود تعاملات سرد در خانواده، قطع روابط همسران» حکایت می کند و هرکدام از این مشکلات، مشتمل بر مشکلات تعاملی جزئی تری است که نشان می دهد آخرین پناهگاه اجتماعی ما نیز به شدت «کم عیار» است.

عناصِر دینی هر فرهنگ ممکن است همبستگی یا برعکس، واگرایی اجتماعی را تسهیل کند. جامعه شناسان به اثر همبستگی آفرین دین بیشتر توجه کرده اند. اما مقاله حاضر به اثر واگرایانه دین پرداخته است. برای این کار، از روش تحلیلی انتقادی استفاده و این نتایج حاصل شد: گاهی محتوای دین، پیروان را به جبهه بندی با دیگران فرامی خواند و در مواردی به گونه ای است که در صورت پیروی، چنین اثری ایجاد می کند. محتوای ادیان به هر سه حیطه شناختی، هیجانی و روان حرکتی مربوط است و بدین ترتیب موضوع واگرایی اجتماعیِ ناشی از ادیان، می تواند مربوط به یکی از این قلمروها باشد. یک تقسیم مهم، شکاف های اجتماعیِ میان پیروان و ناپیروان یک دین، در مقابل واگرایی های درونیِ میان پیروان است. پیروان یک دین، خود به دیندارانی با سنخ ها و درجات مختلف دینداری تقسیم می شوند. در میان پیروان، براساس تفاسیر نسل دوم به بعد، مذاهب و فِرَقِ گوناگونی پدید می آید. تمایزگذاری میان انسان ها، گاهی از سوی خود دین جعل شده است و گاهی امری اجتماعاً برساختی است. میزان و نوع تأثیراتِ واگرایی های اجتماعیِ متأثر از دین، بسیار تحت تأثیر کمیت و کیفیت گروندگان و پیروان یک دین است. دستورات و توصیه های هر دین به پیروان برای نوع تعامل با سایر انسان ها و همچنین نوعِ تفسیر و گزینش ها از دین نیز عامل مهمی در میزان، نوع و آثار واگرایی اجتماعی است. واگرایی های اجتماعی متأثر از دین مصادیقی همچون باورها، ارزش ها، نمادها، هنجارها و عواطفِ تمایزآفرین با بیگانگان دارد و نمونه بارز آن ایجاد مذاهب و فِرق است.

هدف این پژوهش، مرور تقسیمات موجود، یا قابل طرحِ انواع تعامل و رابطه اجتماعی و عرضه یک طبقه بندی انتزاعی تر و نسبتاً جامع می باشد. بدین منظور، از روش مرور نظام مند استفاده شد و پس از نقل یا طرح 40 تقسیم، اقدام به کدگذاری «ملاک ها» و «اقسام» شد. یافته حاصل این کدگذاری ها، هشت مضمون کلی بود و تمامی تقسیمات مذکور را می توان پاسخی، به یکی از هشت سؤالی دانست که هر یک به وجه یا وجوهی از واقعیت تعامل و رابطه اجتماعی اختصاص دارند: برخی از دسته بندی ها، به طرف های تعامل، برخی به وسایل برقراری تعامل، برخی به بستر تعامل و برخی به منشأ آن توجه داشته اند. همچنین برخی نیز با توجه به جایگاه اراده متعاملین و برخی معطوف به موضوع تعامل و نهایتاً، بخش مهمی از سنخ شناسی ها با توجه به ویژگی های تعامل و رابطه اجتماعی شکل گرفته اند. نتیجه این مرور، تصریح ملاک تقسیم ها و تشخیص واگرایی ها و همگرایی های موجود، در طبقه بندی های مختلف تعامل و رابطه اجتماعی و اندراج همه این اقسام در تقسیمی کلی بوده است که خود، به تعیین تکلیف اشتراکات لفظی و نسبت تقسیمات مزبور به یکدیگر منجر شده است.

لازمه شکل گیری جامعه، تعاملات مستمر است و"عیار" سلامت جامعه، تعاملات گرم است. بخش عظیمی از جمعیت جامعه ایران، در شهرها زندگی می کنند. اقتضای زندگی شهری، فشردگی جمعیت است و زندگی در شهر، معمولاً داشتن همسایگان متعدد را سبب می شود. کم و کیف تعاملات، کیفیت زندگی را متأثر می سازد؛ ازین رو اندازه و وضعیت تعاملات همسایگی در جامعه ایران، موضوعی قابل اعتناست. هدف این نوشتار، توصیف وضع تعاملات اجتماعی همسایگی در ایران است؛ آن گونه که جامعه شناسان ادراک و گزارش کرده اند. تحقیق حاضر به 30 مقاله پژوهشی معتبر که 22 جامعه شناس برجسته ایرانی نوشته اند، (از مجموعه 714 اثر 119 جامعه شناس) استناد کرده است. روش مورد استفاده، روش «تحلیل محتوای جهت دار» است. داده های بررسی شده حاکی از وجود مشکل، «فقدان تعاملات همسایگان»،«کمبود و کاهش روابط و تعاملات همسایگان»، «ضعف تعاملات گرم همسایگان»، «تعاملات سرد همسایگان»، «شناخت محدود همسایگان نسبت به هم» و«کم بودن اعتماد همسایگان به یکدیگر» بوده است. هرکدام از این مشکلات، مشتمل بر مشکلات تعاملی جزئی تری است که نشان می دهد؛ تعاملات اجتماعی همسایگی در ایران بسیار "کم عیار" و بیمار است.

گسترش جذب دانشجویان غیرایرانی طی سال های اخیر، به افزایش تعاملات خارجی ایرانیان منجر شده است. تحقیق در باب تجربیات و ادراک دانشجویان غیرایرانی می تواند به خودآگاهی بیشتر ایرانیان منجر شود. به عنوان گامی ابتدایی، مقاله ی حاضر بر آن است تا تجربه و ادراک برخی از دانشجویان غیرایرانی محصل در ایران از ایران را گزارش کند. روش تحقیق حاضر، روش مردم نگاری است و تکنیک مصاحبه در گردآوری و تکنیک کدگذاری های مرحله ای در تحلیل داده ها مورد استفاده بوده است. داده ها، عمدتاً حاصل مصاحبه با 29 دانشجوی غیرایرانی دانشگاه فردوسی مشهد در تابستان 1395 است. نتیجه استخراج پیام های موجود در مصاحبه ها و تخصیص مفاهیم اولیه به آن ها، حدود 200 مفهوم اولیه و 7 مقوله ی عمده است. با الهام از گورویچ مقولات عمده ، اکولوژی و مورفولوژی، پوشش و ظاهر، تعامل، هنجارهای اجتماعی، اخلاقیات و ارزش های اجتماعی و «کمبودها»، تعیین شدند. دانشجویان مشاهداتی داشتند و استنباط هایی انجام دادند و هرچه موضوعی بیشتر مشاهده شدنی بود یا استنباطش ساده تر و در دسترس تر بود بیشتر گزارش شد.

دنیای جدید، تغییرات ژرف، پیوسته و گسترده ای را برای تعاملات اعضای شبکه های همسایگی در بسیاری از جوامع از جمله جامعه ایران به همراه داشته و سبب مساله مندشدن تعاملات اجتماعی در شبکه های همسایگی شده است، امری که به واسطه سکونت اکثریت اعضای جامعه در اجتماعات شهری به بروز پیامدهایی منفی برای بخش بزرگی از مردم به خصوص معطل ماندن بخشی از نیازهای آنان انجامیده است. تلاش این مقاله توصیف مشکلات تعامل در شبکه های همسایگی و ارائه یک سنخ شناسی تجربی از این مشکلات بوده است. برای این کار با 16 نفر از ساکنین شهر مشهد مصاحبه هایی نیمه ساخت یافته و پیوسته نوشونده انجام شد و با استفاده از شیوه کدکذاری های مرحله ای، مقولات زیر حاصل شد: فقدان روابط و تعاملات همسایگان، کمبود تعاملات همسایگان، کاهش تعاملات همسایگان، تعاملات مقطعی، تعاملات سرد همسایگان، ضعف تعاملات گرم همسایگان، عدم مشارکت و همکاری همسایه ها، رابطه دور با همسایگان، تعاملات ابزاری همسایگان و روابط گزینشی، که در فشرده ترین شکل شامل دو سنخ «کمبود تعامل» و «ضعف تعامل گرم» است.