ستاره غفاری بیجار

با قدرت گیری سلجوقیان (حک:429 590 ه .ق) در خراسان و شکست سلطان مسعود غزنوی در نبرد دندانقان (431ه .ق) از ایشان فصل تازه ای در تاریخ ایران گشوده شد. طغرل سلجوقی بلافاصله پس از نشستن بر تخت سلطنت در نیشابور، مکاتبات و روابط خویش را با خلیفه عباسی آغاز کرد. سلجوقیان برای کسب مشروعیت در حکومت به منشور و خلعت خلیفه نیاز داشتند. خلیفه بغداد در این هنگام القائم بود. در حالی که بغداد تحت سیطره ی آل بویه و مشوش روزگار می گذراند. طغرل و خلیفه در سه مرحله مهم مذاکره و مکاتبه داشتند: اول نامه نخستین سلجوقیان در سال 431ه .ق بلافاصله پس از پیروزی در دندانقان، دوم هنگام سقوط بغداد و کودتای بساسیری در 449ه .ق و سوم در ماجرای درخواست طغرل برای ازدواج با دختر القائم در 453ه .ق. این مقاله در پی واکاوی روابط طغرل و خلیفه القائم است. روش تحقیق در این مقاله با تأکید بر رویکرد فرکلاف به تحلیل گفتمان انتقادی خواهد بود. از این رو به نظر می رسد اگرچه روابط طغرل با القائم با احترام آغاز و با کمک به خلیفه همراه شد؛ اما در نهایت به دشمنی و تضاد انجامید. خلیفه الله در برابر سلطان ظلّ الله. در این کشمکش نقش ایرانیان دیوانسالار نیز پررنگ است. این دبیران بیشتر پایبند به شیوه ایرانی حکومت و فرّه ایزدی پادشاه بودند تا سنت خلافت اسلامی.

در تاریخ ایران در دوره میانه اسلامی همواره خاندان هایی وجود داشتند که به امور مختلف دیوانی، شرعی و علمی می پرداختند. خاندان های علمی در عصر سلجوقی نقش های بسیاری در عرصه ها یا میدان های گوناگون اجتماعی بازی می کردند. این خاندان ها می توانستند برای چند نسل، علم اندوزی را در خاندان خود تداوم بخشند و این گونه خاندانی علمی را تشکیل دهند. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی تحلیلی در پی بیان تعریفی دقیق تر از خاندان های علمی در عصر سلجوقی، چگونگی پراکندگی آنان در سرزمین ایران و یافتن منبع قدرت این خاندان های علمی در میدان های اجتماعی است؛ ازاین رو به نظر می رسد ازآنجایی که مهم ترین سرمایه این خاندان ها، سرمایه فرهنگی آنان است؛ در نتیجه با تلاش برای حفظ این سرمایه درون خاندان و ایجاد تمایز میان خاندان های علمی با سایرین، آنان می توانستند در سه میدان آموزشی، قضایی و ریاست به قدرت برسند. این قدرت همواره به معنی سلطه و یا قدرت سیاسی نبود؛ بلکه زمانی است که یک خاندان از بیشترین توان سرمایه فرهنگی خود استفاده می کند و می تواند آن را به سرمایه فرهنگی نهادینه شده ای تبدیل کند. برخی از افراد این خاندان ها، به ویژه آنان که به منصب ریاست بر شهرها می رسیدند، به دخالت در امور سیاسی تمایل داشتند؛ اما فعالیت سیاسی این خاندان ها می توانست گاهی برای آنان پیامدهای خون باری به همراه داشته باشد و چه بسا موجب کاهش سرمایه فرهنگی ایشان شود.

ورقه و گلشاه منظومه ای عاشقانه سروده ی عیّوقی شاعر عهد غزنویست. نسخه ای از این منظومه متعلق به قرن ششم هجری محفوظ در موزه ی توپکاپی استانبول باقی مانده است. هنرمند این نقاشی ها محمد خویی است و به نظر می رسد نسخه جایی در آذربایجان در سال های پایانی قرن ششم و عصر فروپاشی سلسله ی سلجوقی (حک: 431 590 ه.ق) در ایران و به سبک نقاشی سلجوقی کشیده شده است. این پژوهش در پی تحلیل چگونگی بازتاب شرایط اجتماعی و تاریخی در نگاره های ورقه و گلشاه است؛ برای پاسخ به این دغدغه باید زمینه ی تاریخی و هنری و فرآیند رویدادهای معاصر با خلق اثر مورد بررسی قرار گیرد. از این رو این مقاله با رویکرد جامعه شناسی تأویلی و با روش پژوهش هرمنوتیک قصدگرای اسکینر به تحیلل نگاره ها به مثابه متن پرداخته است. جمع آوری داده ها نیز به شیوه اسنادی و مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است. نتایج این جستار نشان می دهد اگرچه نقاشی ها با هدف بهره مندی خواننده ی سوادآموز یا کم سواد کشیده شده اند اما وجود برخی ناهماهنگی ها میان متن و تصویر قصد و انگیزه ی دیگر هنرمند را بازتاب می دهند. در تصاویری که از جنگ های تن به تن وجود دارد، در حالی که شاعر توصیفی حماسی از نبردها و جنگ آوری قهرمانان داستان را ارائه می دهد، نگارگر کوشیده با بزرگنمایی صحنه های خون آلود، بر خشونت تصاویر بیافزاید. هنرمند به جای قبایل بادیه نشین عرب، تصویری از یک شهر با ویژگی های ایرانی را ترسیم کرده است. از این رو می توان نتیجه گرفت تلاش هنرمند برای ایجاد فضایی شهری و ایرانی و نشان دادن وضعیت نابسامان و خشونت آمیز جامعه ی ایرانی بازگوکننده ی قصد هنرمند در خلق تصاویری ناهماهنگ با متن هستند.

تاریخ نگاری ایران در دوره اول حکومت غزنوی (351 431ق.) به دلیل پیدایش مورخان بزرگی که سنت تاریخ نویسی و گرایش های آن را دگرگون کردند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. طی قرون چهارم و پنجم با برآمدن ادیبان و دبیرانی بزرگ در جامه ی تاریخ نویس، تاریخ نگاری ایرانی و اسلامی از دست محدثان بیرون آمد و در قامت دانشی غیروابسته مطرح گردید. در آن هنگام خراسان به عنوان مرکزی علمی فرهنگی بازیگری بی همتا در شکل گیری شیوه جدید تاریخ نگاری بود و بیش تر مورخانی چون ثعالبی، بیهقی و گردیزی از اهالی یا مانند عتبی رشدیافته و علم آموخته آن دیار قلمداد می شدند؛ از این رو در این نوشتار از تاریخ نگاری غزنوی با سرواژه تاریخ نگاری سبک خراسانی یاد شده است. این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی، آثار تاریخ نگارانه عصر غزنوی را بررسی خواهد کرد، کوشیده است ویژگی های تاریخ نگاری مورخان خراسانی که بیش ترین اثربخشی را بر روند تاریخ نگاری این عصر و تاریخ نویسان پس از خود داشته اند، بررسی نماید. طی این بررسی می توان سه ویژگی برجسته را در تاریخ نگاری عصر غزنوی یافت: رشد نگرش فرهنگی و اجتماعی در تاریخ نگاری؛ ظهور تبیین هایی تاریخی که به تاریخ نگاری عقلانی انجامیده و افزایش نگاه نقادانه به منابع تاریخی، اشخاص و عملکردهای سیاسی در روزنه دید مورخان این دوره.

توانایی های ابوریحان در علوم طبیعی شخصیت تاریخ نگار او را تحت الشعاع قرار داده است. در میان آثار متعدد وی، الآثار الباقیه و تحقیق ماللهند دو کتابی هستند که با نگاهی نو به تاریخ نگاشته شده اند. از آنجا که ابوریحان جزء معدود دانشمندان علوم تجربی است که به تاریخ نگاری حرفه ای پرداخته، تحلیل جنبه های گوناگون تاریخ نگاری وی ضروری می نماید. هدف اصلی در این مقاله واکاوی رویکردهای ابوریحان در نگارش تاریخ و بررسی چگونگی روش تاریخ نگاری او است. در این بررسی، رویکردهای اجتماعی ، تبیینی-انتقادی، و اعتقادی در تاریخ نگاری بیرونی، با مطالعه و تحلیل آثار وی، واکاوی شده است. ابوریحان، با دوری از سیاست زدگی، جنبه های اجتماعی و فرهنگی تاریخ را به نمایش گذاشته است. او با عقلگرایی و تجربه محوری، تبیین و انتقاد را به تاریخ نگاری وارد کرده است.

در این مقاله ویژگی های تاریخ نگاری ثعالبی در چهار زمینه ی فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی و اعتقادی بررسی می شود. یافته های این تحقیق نشان می دهد که ثعالبی در غررالاخبار با رویکردی سیاست زده و در یتیمة الدهر به عنوان گونه ای نو از طبقات نگاریِ فرهنگی به نگارش تاریخ پرداخته است. ثعالبی تلاش کرده از روش نقلی فاصله بگیرد؛ ولی توجه به علایق مخاطبان مانع از ارائه ی تحلیلی فراگیر توسط وی شده است. انتقاد از منابع و مورخان شاخصه ای مهم در تاریخ نگاری ثعالبی محسوب می شود. از زاویه ی اعتقادی، تقدیرگرایی تاثیر بسزایی بر تاریخ او داشته و ثعالبی در برخورد با ادیان دیگر چهره ای از یک مورخ بی طرف را نشان داده است. با توجه به ماهیت موضوع مورد پژوهش، روش تحقیق تاریخی با رویکرد توصیفی تحلیلی است.