مرضیه علیپور

توسل به پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) از امتیازهای خاص فرهنگ تشیع به شمار می رود که ریشه در آیات و روایت ها دارد. از آنجایی که هر یک از امامان (ع) مظهر یکی از اسمای حسنای الهی هستند، در حین توسل به ایشان، بایستی به نوع مظهریت و تجلی ویژة آنها توجه کرد . از این رو، هنرمندان صفوی، بازنمایی توسل به امام رضا (ع) را که دارای ارزش معنوی و نمایانگر سنت مضمونی است، در قالب باور اعتقادی به تصویر کشیده اند. هدف مقالة حاضر، بررسی جلوه های بصری نگارة «نجات مردم دریا توسط امام رضا (ع) » به شیوة آیکونولوژی به عنوان یکی از رویکردهای جدید در زمینة روش های کیفی در حیطة هنر است. این روش پویا و همه جانبه نگر، در نیل بهمعنا و محتوای آثار هنری به ویژه نگارگری ایرانی که فراتر از زیبایی بصری دارای نظام پیچیده و گسترده ای از ظرایف ارزش های اخلاقی، عرفانی، اجتماعی و روان شناسی بوده، شایان توجه است. زیرا فرایند تفسیر اثر هنری طی سه مرحلة راهبردی توصیف، تحلیل و تفسیر، پژوهش ها را به صورت نظام مند توسعه می دهد. نوشتار پیش رو، ضمن مطالعة تاریخچة آیکونولوژی و ویژگی های مکتب نگارگری قزوین، به بررسی آیکونوگرافیک نگارة یادشده می پردازد. روش، آیکونولوژی و گردآوری داده ها به صورت کتابخانه ای و اسنادی است. بررسی ها نشان می دهد نگارگری دورة صفویه بازتاب تحول بنیان های فکری هنرمندان آن دوره بوده که متأثر از شرایط و اوضاع اجتماعی خاص آنها است. بنابراین روش تأویلی مانند آیکونوگرافی موجب بازشناسی و معرفی ارزش های نمادین در این آثار می شود

نگارگری به عنوان یکی از جلوه های هنراسلامی، سیر تحول معنوی خود را از فرهنگ حاکم برجامعه گرفته و در بخشی از آثار  با اتکاء به هندسه معماری اسلامی فضایی متناسب با آن معانی ایجاد نموده است. از آنجایی که نگارگران به طور معمول و متناسب با موضوع آثار خود از فضاها و تزیینات واقعی وعینی موجود در معماری زمان خویش برای طراحی آثارشان بهره برده اند، لذا کشف و تاویل معانی آنها می تواند تاثیر شگرف آموزش های معنوی را بر ابعاد مختلف زندگی آن دوره نشان دهد. متن حاضر نیز با هدف شناسایی چگونگی بازتاب عناصر معماری در نگارگری انجام شده و بدین منظور مشترکات ساختاری و مفهومی نگاره «اولین سخنرانی امام حسن(ع) درباره شناخت امام معصوم» و معماری دوره صفویه مورد بررسی قرار گرفته، تا عوامل موثر بر کاربرد آنها و همچنین مفاهیم و ماهیت باطنی نهفته در آن ها مشخص شود. بر این اساس مقاله در پی پاسخ گویی به این پرسش ها است که مهم ترین فضاها و تزیینات واقعی موجود در معماری که در طراحی نگاره مورد پژوهش بکار رفته اند، کدامند؟ آیا ارتباطی میان کاربرد این عناصر ساختاری با مفاهیم عرفانی شیعی دوره صفویه بازتاب یافته در نگاره  وجود دارد؟ بنابراین پژوهش حاضر بر اساس ماهیت توصیفی- تحلیلی با رویکرد تفسیری و تطبیقی انجام شده و اطلاعات آن از طریق مطالعات کتابخانه ای- اسنادی گردآوری شده است. نتایج پژوهش علاوه بر اینکه بر انطباق و پیوند ساختاری و مفهومی نقوش هندسی این نگاره با تزیینات و فضاهای معماری بناهای هم عصر آن تاکید دارند، مبین این امر هستند که نگاره با توجه به مفاهیم عمیق عرفانی نهفته در اعداد، نقوش هندسی و رنگ هایی که در تزیینات و فضاهای آن بکار رفته است، مفاهیمی از مذهب تشیع را به صورت نمادین به نمایش گذاشته است.   

درهنر مصورسازی نسخه ها که همواره تحت تأثیر تفکر مذهبی هنرمندان وحامیان آنها قرارداشتهاست، بخش عمده ای از آنها روایت های مربوط به پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) ایشان را متجلی ساخته اند. رویکرد هنرمندان به این مضامین موجب بروزجلوه های خاصی از پردازش تمثیلی، نشانه ای وانتزاعی درجهت روایتگری نسبت به سایر موضوع ها در نگارگری شده است تا مضامین شیعی را به زبان تصویری انعکاس دهند. مهم ترین منابع تصویرسازی برای هنرمندان شیعی،کتاب های حدیثی مانند عیون اخبارالرضا هستند که به ویژه به فضائل و معجزه های ائمه اطهار (ع) پرداخته اند. یکی از نسخه های مصورکه به مضامین شیعی پرداخته فالنامة تهماسبی است که در آن، نگاره هایی منتسب به امام رضا (ع) احتمالاً با الهام از روایت های شیخ صدوق به تصویر درآمده اند. این نوشتار ضمن بررسی زندگانی شیخ صدوق، ویژگی های نگاره های رضوی موجود در فالنامه و نحوة انعکاس روایت های رئیس المحدثین در آن را به شیوة توصیفی تحلیلی مطالعه کرده است. براساس پژوهش ها، هنرشیعی با بهره مندی از آموزه های ناب تشیع و عناصرنمادین، تلاش بی شائبة فرهیختگان دینی وهنری در دوره های مختلف را به نمایش گذاشته است.

هدف از این پژوهش بررسی تأثیر بازی های رایانه ای ملی بر ارتقای هوش فرهنگی و حس نوع دوستی دانش آموزان بود. جامعه آماری شامل کلیه دانش آموزان دختر دبیرستان متوسطه دوره اول شهرستان اسفراین در سال تحصیلی 1398-99 بود که در یک بازه ی زمانی مشخص بازی رایانه ای انجام دادند، از میان آن ها 201نفر به عنوان نمونه پژوهش انتخاب گردید، حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان و به شیوه تصادفی طبقه ای بود ،دانش آموزان انتخاب شده کسانی بودند که در طول روز بازی های کامپیوتری با لپ تاب، کامپیوتر، موبایل و تبلت انجام می دادند. در این پژوهش از پرسشنامه هوش فرهنگی ارلی و پترسون و پرسشنامه نوع دوستی استفاده شد . پایایی آلفای کرونباخ پرسشنامه هوش فرهنگی 83/0و پرسشنامه نوعدوستی 75/0 محاسبه گردید. برای بررسی روایی از نتایج روایی مقالات دیگر و روایی محتوایی استفاده شد . نتایج حاصل از تجزیه وتحلیل نتایج نشان داد که بین هوش فرهنگی و حس نوع دوستی دانش آموزانی که بازی های رایانه ای انجام می دهند رابطه معنی دار وجود دارد (p>0/05). بر اساس ضریب رگرسیون بتا، هوش فرهنگی 27 درصد از حس نوع دوستی دانش آموزان را تبیین می کند. همچنین نتایج حاصل از مؤلفه های هوش فرهنگی نشان داد که ابعاد چهارگانه هوش فراشناختی، هوش شناختی، هوش رفتاری و هوش انگیزشی با حس نوع دوستی دانش آموزان رابطه معناداری داشت.

در دوره سلجوقیان هنر و معماری ایران از رشد و تحول چشمگیری برخوردار شده بود. این دوره را میتوان سرآغاز استفاده از کاشی های رنگارنگ در معماری و زمینه ای برای رونق و پیشرفت تزئینات در دوره های بعدی خواند. همچنین آجرکاری، گچبری و رنگ آمیزی در معماری و نیز ایجاد نقوش متفاوت در پوشش بناها از جمله هنرهایی بودند که در معماری عصر سلجوقی کاربرد گسترده ای یافتند. از این رو، گرایش به تجمل گرایی در آثار این دوره عامل مهمی در پیدایش رنسانس هنری محسوب می شود. این مقاله با اتخاذ روش توصیفی ضمن معرفی معماری دوره سلجوقی، به بررسی ویژگی ها و اسلوب معماری اسلامی قرون پنجم و ششم ه.ق، در قلمرو هنر و معماری ایرانی می پردازد.

اهمیت ویژه«شاهنامه»از منظر «دین ومذهب»،دردیباچه آن باشعری تحت عنوان«گفتاراندرستایش پیغمبر» می باشدکه فردوسی به بیان صریح اعتقادات مذهبی خودنسبت به اهل بیت(ع)می پردازدودرستایش پیامبر(ص)وامام علی(ع)به مضمون حدیث نبّوی«سفینه»،اشاره می کندوباطرح موضوع«کشتی شیعه»،مقام وجایگاه اهل بیت(ع)نزدشیعیان ولزوم اطاعت وتبعیت ازایشان را اثبات می نماید.فردوسی دراین شعرعلی(ع)را«وصیّ»پیامبر(ص)می نامدواین امرازسویی موجب می شودکه بسیاری از نسخه برداران شیعی یاسنّی«شاهنامه»،باکاستن یاافزودن ابیاتی براین بخش به نوعی درشدت یاضعف عقایدفردوسی برخوانندگانش تأثیرگذارندوازسویی دیگر،برخی ازهنرمندان این وصف راپسندیده وآن راتحت عنوان«تمثیل کشتی شیعه» به تصویرکشیده اند؛مانندنگاره«ستایش رسول علیه السلامِ»«شاهنامه»های کوچک دوره آل اینجو که احتمالاباپشتیبانی شیخ ابواسحاق ازکتاب آرایی«شاهنامه»وتاکیدبرنگارگری درمکتب شیرازبرمحورمعیارهای ایرانی وارتقای آنها تولیدشدند.از آنجایی که این نگاره جزواولین نگاره هایی است که مضمون«تمثیل کشتی شیعه»را به نمایش گذاشته است،این پژوهش به شیوه ترسیم این نگاره وتعلق آن به مکتب نگارگری آل اینجو می پردازدوهدف اصلی آن مطالعه ومطابقت این نگاره بادیباچه شاهنامه، درامروصایت امام علی(ع)می باشدوبدین منظورمولفه های متنی وبصری آن موردشناسایی واقع می شودتاتغییراتی که موکدات شعراصلی فردوسی دراین نگاره انجام شده، مشخص گردد.این تحقیق درپی پاسخگویی به این سوالات است که چه تفاوت هایی میان متن این نگاره باشعر«گفتاراندرستایش پیغمبر»وجودداردوآیااین تحولات درمولفه های بصری نگاره نیزمشاهده می گردد؟آیاارتباط معناداری میان مولفه های متنی وبصری این نگاره وجودداردوتاچه میزان مولفه های برون متنی برعناصرساختاری نگاره موثر بوده اند؟بنابراین روش پژوهش براساس ماهیت توصیفی تحلیلی بارویکردتفسیری وتطبیقی انجام شده واطلاعات آن از طریق مطالعات کتابخانه ای گردآوری شده است.نتایج نشان می دهدکه متن این نگاره باشعراصلی دیباچه تفاوت هایی داردومولفه های بصری آن نیز با متن نگاره متفاوتند. ظاهراکاتب یاحامی این نگاره تصمیم گرفته که نام خلفای اولین راازمتن حذف نماید،اما برخی ازخاطرات باقیمانده ازوجود آنها ممکن است برنگارگرتاثیرگذاشته ووی اصول ذاتی متن رابه جای خود موضوع«کشتی در دریا»رعایت کرده است وازسوی دیگر،وی به آن اصول ایمانی که درپس روایت متن آشکارشده، پایبند بوده وبر برتری علی(ع)برسایر خلفای اولین تاکید کرده وحقوق انتصاب الهی ایشان به عنوان خلیفه پیامبر(ص)را تقویت نموده است.

از بخش های مهم مطالعات تطبیقی، مطالعه اقتباس مضامین دینی است. اقتباس، بالاترین میزان وفاداری به اصل داستان است و بسیاری از هنرمندان، اقتباس را بهترین شیوه برای انتخاب سوژه می دانند. هدف نوشتار حاضر، بررسی چگونگی اقتباس از یک مضمون مشترک در دو رسانه متفاوت و در دو دوره مختلف می باشد. آثار هنری بسیاری بر اساس یک مضمون واحد خلق شده اند، اما به دلیل تفاوت رسانه های هنری، در روند اقتباس از آن موضوع، تغییرات زیادی در آنها صورت می پذیرد. این پژوهش با روش توصیفی تطبیقی و بر مبنای اسناد و مدارک کتابخانه ای به تطبیق عناصر بصری «مفهوم توسل» در دو رسانه مدرن و سنتی نگاره های مربوط به دوره صفویه و مجموعه تلویزیونی متعلق به دوره معاصر می پردازد. بطور کلی دیدگاه خاص هنرمندان در روند اقتباس تأثیرگذار است و هر هنرمند از ویژگی های دراماتیک این مضمون برای شرح ذهنیت های خویش به مخاطب، براساس سبک شخصی خود و نوع نگاهش به رسانه هنری دوران خویش بهره می جوید؛ چنانکه می توان گفت هر یک از هنرمندان در به نمایش درآوردن این باور مذهبی تمامی تلاش خود را بکار بسته اند.