مریم صنیع اجلال

در طول تاریخ تمدن اسلامی عوامل متفاوت و متعددی در گسترش همگرایی یا واگرایی کشورهای اسلامی نقش آفرین بوده و این موضوع به یکی از عوامل اصلی تعیین کننده ی سرنوشت تمدن اسلامی تبدیل شده است. گسترش مراودات علمی میان کشورهای اسلامی از یک سو و همکاری میان کشورهای اسلامی و غیراسلامی از سوی دیگر بر چگونگی شکوفایی علمی و فناورانه در حوزه ی تمدن اسلامی تأثیرگذار بوده است. در این مقاله تلاش شده است از منظر آینده نگری و با نگاه کلان به روندهای تاریخی، موضوع چگونگی تحقق آینده ی مطلوب تمدن اسلامی بر پایه ی گسترش مراودات علمی بین المللی مورد بحث و بررسی قرار گیرد. ادعای اصلی مطرح شده در این اثر آن است که همکاری های علمی بین المللی زمینه ی مناسبی برای دستیابی به فهم میان فرهنگی را در فضای تعامل کشورهای اسلامی با یکدیگر مهیا می سازد. این شیوه ی فهم و شناخت بر تعمیق و گسترش روابط میان کشورهای اسلامی تأثیرگذار بوده و این موضوع تعیین بخش چگونگی دستیابی به سرنوشت مطلوب تمدن اسلامی است. روش های استفاده شده در این اثر عبارتند از: بهره مندی از کلان نگری تاریخی(Macro Historian) به منظور بررسی کلان روندهای تاریخی همکاری های علمی در تمدن اسلامی، تحلیل روند به منظور بررسی وضعیت کنونی همکاری های علمی کشورهای اسلامی و سناریونگاری به منظور ارائه ی تصویری از آینده های بدیل پیش روی تمدن اسلامی در سایه ی همکاری های علمی بین المللی. نتایج اصلی حاصل از این مطالعه عبارتند از: وجود مزیت های نسبی بسیار برای گسترش و تعمیق همکاری های علمی بین المللی میان کشورهای اسلامی؛ واگرایی شدید میان کشورهای اسلامی در عرصه ی همکاری های علمی بین المللی؛ غرب گرایی و داشتن اسطوره ی غرب مدینه ی فاضله در میان اندیشمندان، محققان و متخصصان کشورهای اسلامی؛ لزوم تقویت درگاه های(Hub) همکاری های علمی میان کشورهای اسلامی؛ لزوم انعقاد پیمان های بین المللی در عرصه ی همکاری های آموزشی، پژوهشی و فناورانه میان کشورهای اسلامی.

مطابق با نظریه پیچیدگی در جهان شبکه ای و به هم پیوسته کنونی پیشران های متعددی در سیاستگذاری در توسعه علم و فنّاوری تأثیرگذارند. فهم روابط و چگونگی تأثیرگذاری این پیشران ها مستلزم به کارگیری رویکردی میان رشته ای است. بنابر این رویکرد، در این مقاله موضوع توسعه علم و فنّاوری در حوزه سیاستگذاری در فضای تعاملات سیاسی بین المللی بررسی می شود. دستیابی به جایگاه نخست علم و فنّاوری در منطقه جنوب غرب آسیا و نیز دستیابی به جایگاهی شایسته در جهان، نیازمند شناخت میان رشته ایِ کارکردها و تعامل میان کنشگران حوزه علم و فنّاوری از یکسو، و نظام دیپلماسی از سوی دیگر است. بر همین اساس، هدف اصلی این مقاله تبیین چگونگی تأثیرگذاری تعاملات سیاسی بین المللی و نظام دیپلماسی بر سیاست های مرتبط با توسعه علم و فنّاوری در جمهوری اسلامی ایران است. اتخاذ راهبرد تعامل هوشمندانه مبتنی بر دیپلماسی فعال برای حضور در نظام شبکه ای بین الملل راه دستیابی به توسعه است. راهبرد دیگر، ارتقای سطح توانمندی های علمی و فنّاورانه برای حفظ این حضور، در کنار گسترش تعاملات با سایر کنشگران نظام بین الملل با هدف تبدیل شدن به یکی از گره های اثرگذار در نظام جهانی شبکه ای است. مجموعه این راهبردها باعث می شود قدرت های بزرگ نتوانند برای حذف ایران از نظام شبکه ای اجماع کنند. از حیث مفهومی رویکرد حاکم بر مطالعه میان رشته ای و چارچوب نظری مورد استفاده مبتنی بر نظریه جامعه شبکه ای مانوئل کاستلز است. همزمان از نظریات جهانی شدن و نظام جهانی والرستین نیز استفاده شده است. روش گردآوری داده ها مطالعه کتابخانه ای و بررسی اسنادی است.

در جهان امروز، بین المللی بودن ماهیت علم یکی از اصول جهان شمول توسعه علمی است. به عبارت روشن تر؛ زمانی دانش به دست آمده در یک کشور به عنوان علم شناخته می شود که بتواند در سپهر جهانی و بین المللی عرضه و پذیرفته شود. تلاش مؤسسات علمی و پژوهشی برای دستیابی به جایگاه برتر بین المللی و حضور در شبکه های جهانی علم و فناوری در این فرایند قابل تبیین است. موضوع اصلی این مقاله، بررسی فرایند بین المللی سازی مؤسسات پژوهشی در ایران است و هدف اصلی، تبیین چگونگی ارتقای جایگاه مؤسسات پژوهشی ایران در عرصه بین المللی است. پرسش اصلی این است که چشم انداز آینده بین المللی سازی مؤسسات پژوهشی در ایران چیست؟ به منظور پاسخ به این پرسش از چارچوب نظری تحلیل ساختار-کارگزار، نظریه جهانی شدن، مطالعه موردی و جهان شبکه ای مانوئل کاستلز استفاده شده است. روش های پژوهش استفاده شده در این مقاله عبارتند از: مطالعات اسنادی و روندپژوهی به شکلی که ضمن بررسی اسناد و برون داد نهادهای سیاستگذار، تجربه پنج مؤسسه پژوهشی منتخب کشور در حوزه های علوم انسانی، فنی-مهندسی و علوم پایه با استفاده از روش مطالعه موردی تحلیل شده است. نتیجه و دستاورد اصلی مقاله آن است که بین المللی شدن مؤسسات پژوهشی نیازمند تحقق شاخص هایی در سه سطح کلان(سیاستگذار)، میانی(مؤسسه پژوهشی) و خرد(اعضای مؤسسه) است. در این فرایند اولویت اصلی، ایجاد زیست بوم و بستر مناسب و برنامه ریزی در سطح کلان است. درون این زیست بوم مطابق مدل ساختار-کارگزار، نقش ساختارهای احاطه کننده و نیز تعیین کننده فعالیت های مؤسسات پژوهشی در کنار نقش اراده کنشگران و بازیگران داخل مؤسسات پژوهشی باید لحاظ شود.

وزارت عتف بعنوان یکی از بازیگران محوری حوزه علم و فناوری در ایران، به همکاری بین المللی بعنوان یکی از مهمترین کارویژه های نهادهای زیرمجموعه خود پرداخته است. از جمله طرحی است که با هدف ساماندهی همکاری بین المللی از سال 1395 طراحی و اجرا شده است. بر اساس آن برخی مراکز آموزشی و پژوهشی با عنوان مرجع برقراری همکاری های علمی با نهادهای همتا در کشور هدف به عنوان "مراجع همکاری بین المللی" تعیین شده اند. پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش این ساخنارهای نو در مدیریت همکاریهای علمی بین المللی وزارت عتف برای پاسخ به این پرسش که آیا تشکیل این مراجع ملی توانسته است به ارتقای همکاری علمی بین المللی مراکز علمی وابسته به وزارت عتف و تحقق اهداف مد نظر سیاستگذار منجر شود؟ روش پژوهش ترکیبی از روشهای مطالعه اسنادی، بررسی تطبیقی، مطالعه موردی، مصاحبه و برگزاری پنل خبرگان است. بر اساس چالشهای شناسایی شده در چهار حوزه سیاستگذاری، درون وزارتی، برون وزارتی و عملیاتی سه راهکار مبتنی بر "حفظ وضع موجود و ارتقای آن"، "تغییر وضع موجود و حذف مراجع ملی" و "بازگشت به وضع پیشین" طراحی و در معرض ارزیابی و نظر خواهی صاحبنظران قرار گرفت. نتیجه اینکه حفظ و ارتقای وضع موجود به عنوان راهکار نهایی منتخب صاحبنظران تعیین شده و برای ارتقای آن مجموعهای از راهکارهای سیاستی پیشنهاد شده است. این راهکارها در دو سطح ارائه شدهاند مشتمل بر: راهکارهای سطح سیاستگذاری و حکمرانی مراجع ملی، و راهکارهای در سطح عملیات مراجع ملی. در ذیل هر سطح مجموعه ای از راهبردهای سیاستی ارائه شده است.

چشم انداز توسعه قدرت جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه ای و فرامنطقه ای، هدایتگر سیاستها و راهبردهای کلان کشور بوده است. بکارگیری قدرت نرم و ابزارهای آن از راهبردهای اصلی تحقق این چشم انداز است. مشارکت در شبکه جهانی علم و دانش از مهمترین ابزارهایی است که به تحقق راهبرد قدرت نرم منجر می شود. با این وجود، تمرکز بر فرهنگ و آموزش باعث شده تا کمتر به نقش پژوهشگاه ها و موسسات پژوهشی در ارتقای قدرت نرم توجه شود. هدف این مقاله پاسخ به این پرسش است که بین المللی سازی مؤسسات پژوهشی چگونه می تواند باعث ارتقای قدرت نرم ایران در نظام جهانی شود؟ در پاسخ به این پرسش از چارچوب نظری تلفیقی مبتنی بر نئولیبرالیسم، جهانی شدن و نظریه نظام شبکه ای مانوئل کاستلز استفاده شده است. از حیث روش پژوهش در این مقاله از روش های مطالعات اسنادی، بررسی تطبیقی، نشست با خبرگان و موردکاوی استفاده شده است. قلمروی پژوهش بررسی تطبیقی تجارب موسسات پژوهشی منتخب ملی و بین المللی در حوزه های علوم انسانی، علوم پایه و فنی -مهندسی است. دستاورد مقاله آن است که ایفای نقش مؤسسات پژوهشی به عنوان ابزار قدرت نرم کشورها مستلزم نقش آفرینی آنها به عنوان نهادی بین المللی است. ارتقای توانمندی ها و ظرفیت های یک مؤسسه پژوهشی به عنوان ابزار کسب قدرت و پرستیژ در عرصه بین المللی مستلزم پیوستن آن به شبکه علم جهانی است. پیوستن به شبکه علم جهانی مستلزم فراهم شدن زیست بوم مناسبی است که در آن همزمان عوامل سطح بین المللی، ملی و فروملی در تعاملی پویا و سازنده، زمینه بین المللی سازی مؤسسات پژوهشی را فراهم کنند. در سطح نهادی وجود اراده بین المللی سازی در سیاستگذاران و انعکاس آن در چشم انداز، ماموریت ها و برنامه های اجرایی موسسه حائز اهمیت است.  

دانشگاه یکی از مهم ترین پیشرانهای توسعه کشورهای مختلف محسوب می شود. این نهاد مهم اجتماعی به دلیل نقش و رسالتی که در تربیت نیروی انسانی، آموزش مهارتها و روشهای مورد نیاز برای اجرای امور مختلف دارد، همواره در سیاستگذاریها و تصمیم گیریهای مهم برای توسعه مورد توجه بوده است. نقش دانشگاههای صنعتی در توسعه کارآفرینی و نوآوری در جامعه و دستیابی به پیشرفتهای فنی و اقتصادی چشمگیر است. از این رو، از دانشگاههای صنعتی ایران انتظار می رود که در توسعه و پیشرفت کشور یکی از مهم ترین نقش آفرینان باشند. نکته حایز اهمیت آن است که دانشگاههای صنعتی ایران جدا و مصون از تحولات محیطی خود نیستند؛ به عبارت روشن تر، تحولات فضای ملی و بین المللی نقش مهمی در اثربخشی و نقش آفرینی این دانشگاهها دارد. پاسخگویی به نیازهای ملی برای ارتقای مهارتها، تأمین منابع انسانی و ترویج آموزشهای فنی و مهندسی مورد نیاز برای دستیابی به اهداف ملی از یک سو و حضور در عرصه رقابت پذیری بین المللی و هماوردی با مؤسسات همتای معتبر جهانی از سوی دیگر، از مهم ترین تعاملات دانشگاههای صنعتی ایران با محیط پیرامونی محسوب می شود. با توجه به این مهم، در این مقاله تلاش شده است تا با بهره گیری از روشهای مطالعه تطبیقی، تحلیل محتوای اسناد و مدارک و تحلیل روند و کارگاه مدلی پیشنهاد شود و از منظر آینده پژوهی مهم ترین روندهای مرتبط با دانشگاههای صنعتی جهان شناسایی و بر اساس مدل، توصیه های سیاستگذاری تدوین شود.

امضای تفاهم نامه همکاری جامع بین دو کشور ایران و چین در افق 25 ساله زمینه گسترش همکاری های دوجانبه در حوزه های مختلف را تسهیل کرده است. همکاری علمی یکی از ابعاد موردتوجه در این سند است. تخصیص بندهایی به همکاری علمی بین دو کشور علاوه بر ایجاد فرصت توسعه علمی می تواند زمینه ساز همکاری در سایر حوزه ها شود. تمرکز این مقاله بر ارائه راه کارها و راهبردهای سیاستی برای ارتقای سطح همکاری های علمی با توجه به اراده نظام حکمرانی دو کشور برای ارتقای روابط در افق 25ساله است. برای دستیابی به این هدف چهارچوب نظری مشتمل بر گزاره های مستخرج از نظام شبکه ای و ساختار-کارگزار برای سه سطح خرد، میانی و کلان ترسیم شده است. روش پژوهش مقاله، تحلیل ساختاری-تفسیری است و نتیجه اینکه همکاری علمی دو کشور ایران و چین متأثر از مجموعه ای از عوامل در سه سطح کلان، میانی و خرد است که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر پیشبرد آن تأثیرگذارند. بر اساس یافته های پژوهش عوامل سطح کلان مشتمل بر «اراده سیاسی» و «عضویت ایران در ابتکار کمربند-راه» بیشترین تأثیر مستقیم را بر گسترش همکاری های علمی دو کشور دارند. دستاورد اصلی مقاله، تعیین سهم عوامل تأثیرگذار و نوع روابط بین این شبکه از عوامل و ارائه پیشنهاد هایی برای اولویت بندی آن ها با هدف ارتقای همکاری علمی بین دو کشور ایران و چین است.

هدف: گسترش داد و ستدهای بین المللی و مشارکت در تسهیم داده ها، یافته ها و دستاوردهای علمی در عرصه بین المللی نقش تعیین کننده ای در توسعه علم و فناوری کشور ها دارد. طی چند دهه گذشته سرمایه گذاری در حوزه توسعه فناوری های نوین به یکی از اولویت های سیاست گذاری علم و فناوری در ایران تبدیل و در اسناد ملی همچون «نقشه جامع علمی کشور» بر آن تأکید شده است. توسعه فناوری نانو از جمله حوزه های نوینی است که در پانزده سال اخیر به شدت مورد توجه نظام حکمرانی علم و فناوری قرار گرفته و سرمایه گذاری قابل توجهی در این حوزه صورت گرفته است. در سند راهبردی نانو «تصویر بزرگ» سیاست گذاران در توسعه این فناوری عبارت است از: دستیابی به جایگاه پانزدهم جهان در توسعه فناوری نانو، تولید ثروت و رفاه اجتماعی شهروندان. بررسی نقادانه وضعیت توسعه فناوری نانو در کشور در مسیر دستیابی به تصویر بزرگ مذکور است. پرسش اصلی این مقاله آن است که بین المللی شدن دانش کشور در حوزه نانوفناوری چه نقشی در شکل دهی به وضعیت کنونی و آینده های بدیل این فناوری در ایران دارد؟ فرضیه مقاله آن است که: بین المللی شدن دانش و فناوری نانو نقش تعیین کننده و اصلی در توسعه این فناوری دارد و عامل هویت بخش به آن در کشور بوده است. این فرضیه بر پایه این مفروض استوار است که بین المللی شدن و همکاری های علمی بین المللی شرط لازم برای توسعه علم و فناوری است. روش: روش مورد استفاده در این مقاله: مطالعات اسنادی، تحلیل روند و سناریوپردازی است. یافته ها: احصای چهار سناریوی پیش روی توسعه فناوری نانو در ایران مشتمل بر: ادامه وضع موجود، بازگشت به گذشته، فروپاشی حمایت دولتی از توسعه فناوری نانو و تحول بنیادین. نتیجه گیری: تبدیل شدن شاخص انتشار مقالات در مجلات علمی بین المللی به عامل هویت بخش فناوری نانو در ایران، محدود شدن ارزیابی بین المللی شدن نانو براساس تعداد مقالات بین المللی، لزوم تغییر نقش دولت و ستاد نانو از تولی گری و تصدی گری به نقش تسهیل گری و پرورش گری، تقویت فرایند مشارکت جامعه علمی در تعیین سیاست ها و راهبردهای توسعه نانو در کشور از مهم ترین نتایج این مقاله است.