عزت الله پاتیار

جوامع حدیثی از جمله مباحث مهم در حوزه تاریخ حدیث است که از دیرباز مورد توجّه حدیث نگاران و حدیث شناسان قرار گرفته است. ارائه تعریفی مشخص از جوامع حدیثی و به تبع آن بحث درباره اطلاق اصطلاح جامع حدیثی بر کتب اربعه از جمله مسائلی است که درباره جوامع حدیثی مطرح است و کمتر به این وجه پرداخته شده است. به همین جهت، نوشتارِ حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و ارائه شواهد و قرائن درصدد اثبات این مطلب است که با توجه به تفاوت ساختاری و محتوایی کتاب الاستبصار شیخ طوسی با سه کتاب حدیثی دیگر، شرایط اطلاق جامع حدیثی بر آن را ندارد. هم چنین با منطبق نبودن متن و ساختار کتاب الاستبصار با تعاریف جامع حدیثی در زمره کتاب های جوامع حدیثی اولیّه شیعه قرار نمی گیرد و در نتیجه کتاب های اربعه اصطلاحی صحیح نمی باشد و جوامع حدیثی شیعه براساس این جُستار سه کتاب است و کتاب الاستبصار در این دسته قرار نمی گیرد.

یکی از آیات بحث برانگیز قرآن که دیدگاه های گوناگونی را از سوی اندیشمندان فریقین به خود معطوف کرده، آیه 55 سوره مائده می باشد. این آیه که به «آیه ولایت» مشهور می باشد، به اعتقاد شیعه یکی از مهم ترین آیاتی است که بر ولایت علی(ع) بعد از پیامبر(ص) تأکید دارد. بر اساس این آیه، پیامبر(ص) به واسطه ی وحی، علی(ع) را ولیّ خود دانسته که به طور واضح، نشانه ی حقانیت ولایت ایشان است. با این وجود، برخی از مفسّران اهل سنت همچون آلوسی در تطبیق این آیه بر ولایت علی(ع) مناقشه کرده، اشکالاتی را به اعتقادات شیعه وارد ساخته و چنین نتیجه می گیرد که آیه ولایت نمی تواند در مورد ولایت علی(ع) صادق باشد. او معتقد است که آیه ولایت به لحاظ شأن نزول، بُعد ادبی، بُعد فقهی و بُعد کلامی با جانشینی علی(ع) مغایرت دارد. نوشتار پیش رو که به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته؛ به بررسی و نقد شبهات آلوسی پیرامون آیه ولایت می پردازد. ایشان ولیّ را به معنای «محب و ناصر» و رکوع را به معنای «خشوع و تذلل» گرفته و شأن نزول آیه را نیز مهاجرین و انصار معرفی می کند، امّا طبق تصریح علمای شیعه واژه ولیّ به معنای «اولی به تصرف و سرپرستی»، و رکوع همان «رکوع در حال نماز» است و آیه به طور اختصاصی در شأن علی(ع) نازل شده است.

یکی از آموزه های مهم دین اسلام که به طور ویژه در مکتب تشیع از جایگاه والایی برخوردار بوده و در مطالعات اخیر خاورشناسان نیز موردتوجه قرار گرفته، باور به مهدویت و ظهور منجی در آخرالزمان می باشد. جیمز دارمستتر از معدود مستشرقانی است که علاوه بر دیدگاه های منحصربه فردش در زمینه ی مهدویت، در این زمینه کتاب نیز نگاشته است. اگرچه اندیشمندان معاصر تا حدودی به بررسی و نقد دیدگاه های برخی از خاورشناسان در زمینه ی مهدویت پرداخته اند، اما این نوشتار، با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی و به صورت متمرکز، دیدگاه های جیمز دارمستتر را پیرامون مهدویت به چالش کشیده و به نقد آنها پرداخته است. از بررسی دیدگاه-های دارمستتر برمی آید که میزان دسترسی او به منابع اصیل اسلامی همچون قرآن کریم و حدیث، در نظریه-پردازی او در زمینه ی مهدویت تأثیر زیادی گذاشته و سبب شده تا نتواند تصویر درستی از مهدویت ارائه کند. او عقیده ی مهدویت را چیزی بیش از یک داستان خیالی و توهمی که برخاسته از داستان های اساطیری ایرانیان باستان است، ندانسته و آن را ابزاری در دست حیله گران برای رسیدن به قدرت معرفی کرده است؛ در صورتی که طبق تصریح قرآن کریم و روایات معصومان(علیهم السلام) و همچنین منقولات تاریخی، حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) از نسل پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بوده و در آخرالزمان ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد.

خداوند متعال حضرت ابراهیم(ع) را علاوه بر مقام رسالت، به مقام امامت نیز مفتخر ساخت؛ زیرا آن حضرت از پیامبرانی است که برای تبیین اصول دین الهی نه تنها راه را می نمود، بلکه مردم را در مسیر درست راه می بُرد و این همان کاری است که امام و رهبر انجام می دهد. در معناشناسی اقناع، آن رابه «راضی و همراه کردن افراد برای گرایش به موضوع، فعّالیّت یا هدفی خاص» تعریف کرده اند. آنچه این مقاله که با شیوة توصیفی تحلیلی سامان یافته، بدان پاسخ داده این است که اقناع حضرت ابراهیم(ع) برای هدایت مردم به سوی شریعت الهی چه ویژگی هایی دارد، از چه روش هایی بهره برده است و چه هدف یا هدف هایی را دنبال کرده است؟ با بررسی داستان حضرت ابراهیم(ع) در قرآن کریم و با بهره گیری از تفاسیر و کتب مربوط، این نتیجه حاصل شد که اقناع آن حضرت ویژگی هایی چون تناوب و تکرار پیام، حُسن خُلق اقناع کننده و از روش هایی چون قرار گرفتن در جایگاه پرسشگر، گفتگو، پاسخ طلبی، رشدیافتگی و بُت شکنی، واژه آفرینی، خلاّقیّت در عمل و... استفاده نموده است و اهدافی چون جذب مخاطبین، تحریک فکر و اندیشه، ایجاد شک، کاهش مقاومت، تغییر موضع، تقویت موضع، ایجاد رفتار و ... را به صورتی دست یافتنی دنبال می کرد.