قادر قادری

با سقوط امپراطوری ایلخانان ایران و برآمدن عثمانیان در آناتولی، مسیر و نحوه بازرگانی این منطقه دچار دگرگونی زیادی شد. عثمانیها شهر بروسه را به بهترین و استراتژیک ترین نقطه در تجارت آن روزگار تبدیل کردند. روشن است که در ادامه موفقیتهای عثمانی، نقش اقتصاد در بالاترین درجه در کنار عوامل مذهبی چون غزا، قرار داشت. ترکان و ترکمانان، که شالوده سپاه عثمانی را در ابتدا تشکیل می دادند، در آغاز به عشق غارت و فتوح قدم در این راه پرخطر گذاشتند. البته باید به این نکته مهم اشاره کرد که امنیتی که عثمانیان به وجود آوردند، عاملی تأثیرگذار در پیشرفت بازرگانی و ترقی آسیای صغیر بود.

یعتبر التغریب أحد إنجازات المدرسه الروسیه الشکلیه، ویتضمن جمیع الأسالیب والتقنیات التی یستخدمها المؤلف بوعی لمحاوله الخروج عن القاعده وتغییر بنیه النص وتغریب المفاهیم العادیه للغه والمفاهیم المألوفه وزیاده صعوبتها، لیخرج الکلام عن الطریقه المعتاده ویقدم المفاهیم المرغوبه بلغه غیر مألوفه من أجل إبراز الکلام عن طریق الانحراف عن اللغه القیاسیه وفرض تحد على الجمهور لفهم معنى النص وتأجیل لحظه الإدراک، لکی ینجح بالمساعی الأدبیه ویفرض المزید من التأمل. یعتبر نهج البلاغه من أهم الروائع الأدبیه وأکثرها تأثیرًا، إذ یتمتع بهیاکل وآلیات أدبیه متنوعه وساحره وجذابه، ویمکن مشاهدته من زوایا مختلفه فی أی وقت. ومن الأسباب التی جعلت هذا العمل الخالد مذهلًا هو أن أمیر المؤمنین علیه السلام قام باستخدام اللغه الأدبیه والتصرف فی ترکیب الجمل وهیاکلها، ولجأ إلى التغریب. لذلک، فإن تحلیل هذا العمل الثمین على هذا الأساس أمر مهم للغایه ویمکن أن یکشف الزوایا الفنیه الخفیه وأهمیتها. تستعین الدراسه الحالیه بالمنهج الوصفی التحلیلی وهی مستوحاه من مکونات التغریب البنیوی القائمه على نظریات المفکرین النحویین لمدارس البصره والکوفه، وتتطرق للبحث فی ظاهره التغریب المتمثله فی "تقدیم الخبر على المبتدأ" فی نهج البلاغه. تظهر نتائج البحث أن الإمام (ع) قام فی مجال الهیکل باستخدام تقنیات جمالیه مثل: تقدیم الخبر على المبتدأ لیجعل السیاق السردی للخطب والرسائل یتجاوز نطاق النصوص العادیه ویصور المفاهیم المرغوبه بأجمل طریقه ممکنه، مما زاد من التأثیر على ذهن الجمهور قدر الإمکان. فی الواقع، بتجاهله للمکونات النحویه المعروفه وتغییر بنیه الجمله، استعمل علیه السلام تقنیه التغریب وبالتالی إبراز أهمیه الکلام وزیاده القدره على حث الجمهور على المفاهیم إلى الحد الأقصى. لقد أدى الاستخدام الواسع النطاق لتقنیه التغریب،"تقدیم الخبر على المبتدأ"، إلى تغییر الحاله المزاجیه للکلام ودرء التعب عن المستمع، وتقلیل رتابه الکلام وإبراز أهمیه الکلمات بالطریقه المذکوره أعلاه، مما ینم عن مشاعر المتحدث بشکل أکثر تجسیدًا ویزید من دینامیتها وتأثیرها.

إنّ للنصوص الإسلامیه تأثیرًا کبیرًا على الأدب الفارسی بحیث تظهر آثارها فی مختلف أنحاء هذا الأدب الفاخر. ومن بین هذه النصوص، للقرآنالکریم والحدیث الشریف و نهج البلاغه أکبر الأثر وأروع البصمه. وفی هذا الصدد، حاول العدید من الأدباء والکتاب والشعراء الفرس استخدام تعالیم هذه النصوص الغنیه المثریه ولا سیما نصوص نهج البلاغه نظرًا إلی مکانتها البلاغیه المرموقه، واستیعابها للقضایا الدینیه والاجتماعیه والثقافیه والسیاسیه والاخلاقیه إلى أقصى حد ممکن، فحاولوا الاستلهام من هذه النصوص والتشبه بها کی یسجلوا لهم الخلود والبقاء کما أنّ نهج البلاغه یبقی خالدًا سرمدًا مادامت السماوات والأرض. ومن بین هؤلاء الأدباء والبلغاء، فإن تأثُّرَ الشاعر سعدی الشیرازی بنهج البلاغهتأثُّرٌ ملفت للنظر، حیث یمکننا الإذعان بأن نصوص نهج البلاغه هی أبرز نصوص أثرت علیها بعد القرآن الکریم . تأثر سعدی بنهج البلاغهتأثرًا عمیقًا، حیث نلاحظ فی أعماله الأدبیه ما یزید على ۲۶۰ حاله تأثر مباشره و۶۰۰ غیر مباشره لهذا العمل الأدبی القیم. فهذه المقاله توضح کیفیه استفاده سعدی فی قصائده الشعریه من کلام الإمام علی (ع) الغالی فی نهج البلاغه، وذلک باستخدام المنهج الوصفی التحلیلی ویصل إلی هذه النتیجه أنّ أحد رموز بقاء أدب سعدی تکمن فی تأثرها بهذا الکتاب المبارک، واستخراج کنوزها الثمینه.

ظهرت الروایات العربیه الأولی فی سنه 1867 للمیلاد، و کانت منذ نشأتها تحت تأثیر عاملین: الحنین إلی الماضی، و الافتنان بالغرب و الخضوع لهیمنته. فی بدایه القرن العشرین اتّسم عدد من الروایات التی کتبت بمراعاه الذوق الشعبی و الثقافی للعرب، فظهرت مثلاً روایات جورجی زیدان التاریخیه المشهوره، و خطت الروایه العربیه خطوه جدیده علی ید أمثال جبران خلیل جبران و أمین الریحانی ثم میخائیل نعیمه ؛ و فی عام 1914 صدرت روایه «زینب» لهیکل و هی التی یعتبرها نقاد الأدب الروائی منعطفاً هاماً فی مسار الروایه العربیه، و فی نفس هذه المرحله أصبحت المقاییس الغربیه هی السائده فی کتابه الروایات. ثم إن الروایه العربیه لم تدخل فی الحیز الأهم و المرحله الکبری من مراحل تطورها إلا فی الستینیات من القرن الماضی.

العلاقه الوطیده وغیر المنفصمه بین مفاهیم نهج البلاغه والقرآن الکریم لها عمق کبیر ولا تقتصر على البنیه الفوقیه. بل هناک علاقه وثیقه على المستوى العمیق بین هذین الکتابین، بحیث لا یمکن فی کثیر من الأحیان فهم المعنى الدقیق الذی یرمیه الإمام (ع) إلا من خلال التعرف على النص المخفی ومعرفه علاقه هذین الکتابین ببعضهما البعض. الخطبه 199 من نهج البلاغه من أکثر خطب الإمام علیّ (ع) تأثیراً، والتی تناول فیها أربعه مواضیع أساسیه هی: أهمیه الصلاه وآثارها الخالصه، التحلّی بالأمانه والتجنّب عن الخیانه، وإشراف الله علی لأعمال البشریه. إنّ کثره التفاعلات بین کلام الإمام علی (ع) والقرآن الکریم من أبرز سمات نهج البلاغه، وهذا یدل على أنّ الإمام یستخدم نص القرآن بوعی حتى یتمکّن من التعبیر عن نیته بطریقه أفضل وأکثر جاذبیه. هذا البحث، باستخدام المنهج الوصفی - التحلیلی، یقوم بتحلیل ثلاثه أنواع من التناص فی کلام الإمام (ع) وهی: النفی الجزئی أو الاجترار، النفی المتوازی أو الامتصاص، والنفی العام أو الحوار. وتُبَیِّنُ التحقیقات التی أجریت، أنّ أعلى تواتر للتناص فی هذه الخطبه هو استخدام خمسه حالات من التناص فی موضوع الصلاه، -وبشکل عام- فإنّ النفی المتوازی أو الامتصاص له استخدام أعلى فی هذه الخطبه، وهذا یدل على شده تمسک الإمام بمواءمه کلماته مع الکلام الإلهی.

بیداری اسلامی به مجموعه تحولات فکری، اجتماعی و سیاسی جوامع اسلامی در جهت بازگشت به حاکمیت قرآن و ارزش های اسلامی در زندگی سیاسی و اجتماعی و ساخت تمدن اسلامی اطلاق می شود. موج بیداری اسلامی در اثر حرکت مصلحان بزرگ دینی ابتدا در مصر شکل گرفت، سپس در سایر کشورهای عربی و اسلامی گسترش یافت و امروزه تأثیرات آن در سطح بین المللی مشاهده می شود. مصطفی صادق الرافعی، شاعر و نویسندهٔ متعهد مصری است که همگام با آغاز بیداری اسلامی در مصر، با پرداختن به مسائل مهمی چون: تهذیب و تربیت جوانان، ضرورت آگاهی بخشیِ امّت مسلمان، مقاومت و مبارزه در برابر استعمارگران، تبدیل به نماد بیداری اسلامی شد. بیشترِ قصاید رافعی در حوزهٔ بیداری اسلامی و در قالب طرح مباحث گوناگونی مانند: انتخاب اسلام به عنوان ایدئولوژیِ مبارزه، تلاش برای دست یابی به حکومت اسلامی، تأثیر اسلام بر حیات سیاسی جنبش های اسلامی، عشق به وطن، شکایت از ستم حکمرانان، مخالفت با سلطه گران و دعوت به آگاهی بخشی است. (مسئله) این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده (روش) به این نتیجه رسیده است که شاعر برای گسترش و پویایی جنبش بیداری اسلامی و نهادینه کردن آن به عنوان یک عامل تأثیرگذار برای مقابله با استعمارگران و رفتارهای هنجارشکنانهٔ آنان، از مؤلفه های مختلف بیداری اسلامی ازجمله مباحثی چون تهذیب و تربیت نسل جوان، اعتمادبه نفس و ایمان به خدا، تأکید بر جدّیّت و پشتکار، وجوبِ دانش افزایی و خدمت به وطن، تأکید بر عمل گرایی، تلاش برای بیداری جامعه به ویژه زنان، یادآوری مجد و عظمت گذشته، توکّل به خدا و امید به پیروزی، تعقّل و بصیرت و دوراندیشی استفاده می کند و طرح چنین اندیشه هایی را برای مقابله با استعمارگران ضروری می داند. شاعر با پرداختن به این موضوعات که ریشه در دین دارند، تعهد دینی و دَین سیاسی خود را به جامعهٔ اسلامی و بیداریِ آن نشان می دهد. (یافته ها).

دخل الأدب النسائی مرحله جدیده بعد تزاید عدد النساء فی مجال الأدب فی القرنین الأخیرین، واستخدام المرأه لغه خاصه فی الدفاع عن حقوقها. ولهذا النوع من الأدب مکانه خاصه؛ لأنّ المرأه من خلال اهتمامها بخصائصها الشخصیه واعتمادها على عناصر الحبّ والموده، تتأثر أیضاً بالضغوط الکبیره الّتی تواجهها دائماً فی المجتمع، فتعکس أجزاء من قضایاها الخاصه فی أعمالها الأدبیه، ومن أشهر هؤلاء النساء، السوریه غاده السمان، مؤلفه "الروایه المستحیله"، وإیمیلی برونتی مؤلفه روایه "مرتفعات مهبّ الریاح". وقد توصّل هذا البحث الّذی أجری بالمنهج الوصفی التحلیلی، وبالاعتماد على المدرسه الأمریکیه، إلى أنّ الزواج وحقّ المرأه فی اختیار الزوج والحجاب والتعلیم والعمل والنشاط الاقتصادی والاجتماعی کانت من الأفکار الشائعه لهاتین المؤلفتین؛ وکان حجاب النساء فی "الروایه المستحیله" إسلامیاً غربیاً وفی "مرتفعات مهب ّالریاح" من النوع التقلیدی؛ وقد أکّدت کلتا المؤلفتین على تعلیم المرأه فی روایاتهما.