زهرا صحراییان

از ابتدای قرن حاضر تاکنون، تحولات شهرنشینی و دگرگونی های کالبدی آن، نتاج نامطلوبی بر ساختار شهر ایرانی داشته است، به گونه ای که شهر کنونی بدون ارتباط و توجه به ساخت و سازمان اولیه خود، مظهری از هم گسیختگی، توسعه ناموزون و نابرابری های اجتماعی- اقتصادی است. بنابراین، بررسی دگرگونی های ساختار فضایی- کالبدی محیط های شهری و هدایت آنها به سوی همسازی و تعادل فضایی، در ابعاد مختلف کالبدی، اجتماعی و اقتصادی امری ضروری است و از ناپایداری و نابرابری فضایی جلوگیری می شود. از این رو در این مقاله، به بررسی رابطه میان رشد پراکنده شهری و ساختار فضایی شهر پرداخته شده است. نوع پژوهش توصیفی - تحلیلی است، که به منظور بررسی میزان رشد پراکنده شهری با استفاده از20 شاخص و انجام روش تحلیل عاملی در 111محله شهر شیراز، در نهایت بر اساس7عامل (تراکم، قطعات ساختمانی، دسترسی، اختلاط کاربری، مرکزیت، بی قاعدگی نواحی ساخته شده و فضای فعالیت)، بررسی و در محیط Spss مورد تحلیل قرار گرفت، همچنین برای تحلیل ساختار فضایی شهر، با استفاده از روش چیدمان فضا نقشه خطی در محیط Depthmap تهیه گردید. نتایج نشان می دهد، ارتباط معنادار و معکوسی میان ارزش همپیوندی ساختار فضایی و رشد پراکنده شهر شیراز وجود دارد. به طوری که مقدارضریب همبستگی پیرسون(623/0-) و مقدار معیار تصمیم(sig.) 0.00 می باشد. بر این اساس محلاتی که دارای ارزش همپیوندی بالایی هستند، پیوند مناسبی با ساختار فضایی کل شهر دارند و بدون رشد پراکنده می باشند و محلاتی که ترکیب بندی شبکه معابر و ساختار فضایی آن ها با شهر همپیوند نبوده، دچار جداافتادگی فضایی گشته و رشد پراکنده شهری را به دنبال داشته اند.

  در پژوهش حاضر، به تحلیل فضایی تخلفات ساختمانی در شهر جهرم طی دوره زمانی 93-1388 پرداخته شد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و نوع آن کاربردی- توسعه ای است. اطلاعات موردنیاز از طریق مطالعات اسنادی و پیمایشی جمع آوری گردید. جامعه آماری آن شهر جهرم و پرونده های ارجاعی به کمیسیون ماده 100 شهرداری جهرم در دوره زمانی93-1388 می باشد. در این راستا، با توجه به اینکه، آراء صادر شده در کمیسیون، 3161 مورد می باشد، بنابراین، حجم نمونه با فرمول کوکران محاسبه و 210 نفر از افرادی که برای پرونده تخلف ساختمانی خود به کمیسیون ماده ی 100 شهرداری مراجعه نموده اند، به روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب و از طریق پرسشنامه، اطلاعات جمع آوری و تجزیه و تحلیل گردیده است. نتایج نشان می دهد در دوره زمانی مورد مطالعه، میزان تخلفات ساختمانی رو به افزایش بوده است. از طرفی، تخلفات ساختمانی در محدوده های حاشیه شهر از جمله بخش های شمالی و شرق و غرب شهر که در مسیر توسعه شهری قرار دارد، به پراکنده رویی شهری و گسترش افقی شهر منجر شده است. همچنین، آراء صادر شده در کمیسیون ماده 100 شهرداری جهرم حاکی است که بیشترین رأی صادر شده در زمینه تخلفات ساختمانی، پرداخت جریمه (بالای 80 درصد) توسط متخلفین بوده است. بیشترین تخلف ساختمانی صورت گرفته در شهر جهرم در برهه زمانی مورد نظر، اضافه بنا و ساخت و ساز بدون پروانه بوده است. از مهمترین علل تخلفات ساختمانی در این شهر می توان به ترتیب به عوامل اقتصادی، قانونی، اجتماعی و نظارت ضعیف شهرداری اشاره کرد.

خلق فضای شهری مطلوب، مهم ترین اهداف شهرسازی معاصر است. در همین راستا، پیاده راه ها با توجه به تأثیر عمیق خود در ارتقاء کیفیت زندگی شهری، اهمیتی ویژه ای در میان فضاهای شهری دارند و از عناصر لازم در هویت بخشی به فضای اجتماعی و فرهنگی در شهر می باشند. بدین منظور پژوهش حاضر به بررسی نقش پیاده راه هفده شهریور در کیفیت اجتماعی فضای میدان امام حسین (ع) تا میدان شهدا می پردازد. هدف از این پژوهش، تجزیه و تحلیل ارتباط بین کیفیت فضای شهری در پیاده راه (سرزندگی، خوانایی، نفوذپذیری و ایمنی) ( به عنوان متغیر مستقل) و تعاملات اجتماعی ( به عنوان متغیر وابسته) می باشد. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی و از نظر هدف کاربردی است. شیوه جمع آوری داده ها بر اساس پرسشنامه (با در نظر گرفتن میزان روایی و پایایی موردقبول)، مشاهده و مصاحبه است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران مراجعه در طول روز به این محدوده به دست آمد که شامل 376 نفر است و با روش نمونه گیری تصادفی ساده پرسشنامه های موردنظر از عابران پیاده و کاسب های موجود تکمیل گردید. برای تجزیه وتحلیل داده ها از آزمون های رابطه ایی پیرسون و رگرسیون خطی استفاده شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که از بین متغیرهای مستقل پژوهش، تنها عامل خوانایی با کیفیت فضای شهری پیاده راه هفده شهریور در ارتباط معنادار بوده است و دو متغیر سرزندگی و نفوذپذیری هنوز در پیاده راه هفده شهریور به عنوان عوامل اثرگذار بر تعاملات اجتماعی بین مردم مؤثر نبوده و برای ارتقاء فضای اجتماعی این پیاده راه توجه به این عوامل لازم و ضروری است.

امروزه یکی از مهمترین روش هایی که می توان به واسطه آن، سیر تفکرات مرمتی بافت های فرسوده را از تک بعدی و بخشی نگری به سمت دیدگاه های سیستمی و توسعه پایدار هدایت نمود، تاکید بر مفهوم «خلاقیت» و «شهر خلاق» می باشد. بنابراین، در این مقاله، ابتدا با استفاده از مستندات مرتبط و نظرسنجی از متخصصان، شاخص های شناسایی پهنه های زمینه ساز توسعه خلاق بافت های فرسوده محله فهادان شهر یزد، شناسایی و معیارها در چهار حوزه اقتصادی، اجتماعی، کالبدی- عملکردی و نهادی- مدیریتی در نظر گرفته شده است. سپس با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و نرم افزار Expert Choice، شاخص ها رتبه بندی و نقشه ها استخراج شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و نوع آن کاربردی- توسعه ای است. محدوده جغرافیایی مورد مطالعه، محله فهادان با مساحت 114 هکتار و جمعیت 7 هزار نفر در بافت قدیم شهر یزد است. نتیجه اجرای فرایند تحلیل سلسله مراتبی، با توجه به محاسبات صورت گرفته ضریب اهمیت و ضریب سازگاری هر یک از شاخص ها در حوزه های مطالعاتی شامل مشخصه های اقتصادی، اجتماعی، کالبدی- عملکردی و نهادی- مدیریتی به ترتیب محاسبات نشان می دهد که در میان شاخص های بررسی شده و حوزه های مطالعاتی صورت گرفته، ارزش زمین، سطح سواد، ارزش بنا و شاخص مالکیت اراضی دولتی به ترتیب با ضریب اهمیت 41/.،44/.، 25/. و 36/. بالاترین رتبه را در میان دیگر شاخص ها به خود اختصاص داده اند. بعلاوه، نتایج نشان داد که انتخاب اراضی دولتی با موانع حقوقی کمتر، سطح خوب مشخصه های اجتماعی و اقتصادی از بعد سواد، درآمد، اشتغال و ارزش زمین، همچنین کیفیت خوب بناها و دسترسی مناسب از ویژگی های این پهنه ها می باشد و به عنوان پهنه های زمینه ساز توسعه خلاق معرفی شده اند. در نهایت، از ترکیب لایه های رستری، با اِعمال ضریب اهمیت شان، نقشه نهایی در قالب رستر با دسته بندی 5گانه به دست آمده است که محدوده های دارای امتیاز بالاتر، معرف شناسایی پهنه های زمینه ساز توسعه خلاق می باشند.

رشد و گسترش کالبدی شهر فرآیندی است که بر تمام نظامات و ساختارهای شهر به طور مستقیم یا غیرمستقیم تأثیر می گذارد. به همین دلیل چنانچه این فرآیند جریان درستی را طی نکند، اثرات نامطلوب بسیاری بر شهر و اجزای آن بر جای می گذارد. رشد و گسترش پراکنده یکی از اَشکال رشد شهر است، که بر اثر عوامل متعددی چون کمبود برنامه های مدیریت رشد شهری و فقدان قوانین واحد و جامع در مورد نظارت و کنترل رشد شهری، موجب دست اندازی به فضاهای باز پیرامون و زمین های کشاورزی و روستایی به بدنه کالبدی شهر می گردد و زمینه پراکنده رویی را ایجاد می نماید. از جمله پیامدهای منفی پراکنده رویی، نابودی اراضی حاصلخیز، تبدیل زمین های کشاورزی و منابع طبیعی به زمین های شهری، تهدید و کاهش انسجام اجتماعی، جدایی گزینی فضایی، حذف فضاهای باز، وابستگی روزافزون به خودرو و افزایش مصرف سوخت و انرژی است. از این رو هدف از این مقاله تحلیل و شناسایی پدیده پراکنده رویی و اندازه گیری شاخص های تأثیر گذار بر این پدیده در شهر شیراز است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است و با استفاده از20 شاخص در هفت گروه (تراکم، قطعات ساختمانی، دسترسی، مرکزیت، اختلاط کاربری ها، بی قاعدگی نواحی ساخته شده و فضای فعالیت)، میزان پراکنده رویی بررسی و بر اساس وزن دهی به عامل ها، شدت و ضعف پراکنده رویی در 111 محله شهر بر اساس روش تحلیل عاملی مشخص گردید. نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد روند گسترش کالبدی شهر شیراز طی چند دهه اخیر به صورت پراکنده رویی و بیشترین میزان در محور شمال غرب و جنوب شرق شیراز است.

مقدمه: تعیین مکان مناسب جهت تأسیس ایستگاه های آتش نشانی یکی از مهمترین وظایف و اهداف مدیران شهری است که باید قبل از اجرا، در یک چارچوب سیستماتیک آماده سازی گردد. درواقع، هدف اصلی مکان یابی، جلوگیری از هدر رفتن هزینه ها و تضمین کارآیی بهینه ایستگاه ها در تقابل با سیستم شهری است. دسترسی سریع، به موقع و ارزان به مراکز آتش نشانی در هر جامعه بخصوص در جوامع شهری امری مهم و ضروری می باشد. روش ها: روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده است. اطلاعات مورد نیاز با استفاده از نقشه 2000/1 کاربری اراضی، مشاهده میدانی و مطالعه طرح های مرتبط با شهر جهرم جمع آوری شده است که با استفاده از نرم افزارGIS، فرایند تحلیل سلسله مراتبی AHP به عنوان مدل مورد استفاده در وزن دهی معیارها، در قالب مقایسات زوجی و بر اساس نظرات کارشناسان اعمال گردیده است. کار پردازش و تجزیه و تحلیل داده ها مطابق معیارها و استانداردهای برنامه ریزی شهری انجام گرفته است و در پایان مناسب ترین مکان ها برای ایجاد مراکز مورد نظر تعیین شده است. یافته ها: برای بررسی وضع موجود مراکز آتش نشانی از روش حریم یابی استفاده شده است که با شعاع عملکردی2000 و 1500متری، بخش-های شرقی و غربی شهر جهرم تحت پوشش ایستگاه های آتش نشانی قرار نمی گیرند. برای مکان-یابی مراکز آتش نشانی با استفاده از GIS مراحل مختلفی باید طی شود: 1- شناسایی داده های مورد استفاده، 2- شناسایی عوامل تأثیر گذار در مکان یابی مراکز آتش نشانی جدید، 3- ورود عوامل تأثیرگذار به سیستم اطلاعات جغرافیایی، 4- ارزش گذاری لایه های اطلاعاتی، 5- هم پوشانی لایه ها با در نظر گرفتن ضریب اهمیت معیار ها، 6- ورود وزن نهایی به GIS و ترکیب لایه های اطلاعاتی، 7- تطبیق نتایج الگوی مکان یابی با واقعیات زمینی. نتیجه گیری: با توجه به افزایش جمعیت در آینده، توسعه شهر و افزایش مهاجرت از روستاهای اطراف به شهر و کمبود امکانات و مراکز آتش-نشانی موجود در پاسخگویی به نیاز ها، ایجاد مرکز آتش نشانی جدید برای شهر جهرم ضروری به نظر می رسد. نتایج این تحقیق، به کارگیری لایه های اطلاعاتی مختلف و کارآمدی سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS را به خصوص در مکان یابی مراکز آتش نشانی و همچنین ارزیابی وضعیت موجود در شهر جهرم را نشان می دهد. بنابراین پس از تطبیق نتایج الگوی مکان یابی با واقعیت موجود در منطقه مورد مطالعه و با درنظرگرفتن کلیه پارامترهای مؤثر در فرایند مکان یابی، درنهایت 2 مکان برای ایجاد ایستگاه آتش نشانی جدید مناسب تشخیص داده شد

محدودیّت امکانات و منابع سازمان های مرتبط با امر نو سازی و بهسازی شهری، ایجاب می کند که قبل از هر گونه اقدام در رابطه با بافت های فرسوده یک شهر، با استفاده از شاخص ها و معیارهایی، میزان فرسودگی مناطق مختلف شناسایی و سپس برای هرگونه اقدام و سرمایه گذاری، اولویّت بندی شوند. محدوده ی غربی شهر جهرم، از قدیمی ترین و اصلی ترین مناطق این شهر است که امروزه قدمت، نامقاوم بودن مصالح ساختمانی و فقر ساکنان، روزبه روز موجب فرسودگی بیشتر ساختار کالبدی آن گشته است. هدف از این پژوهش، بررسی و استخراج شاخص های فرسودگی کلِّ بافت شهری در محدوده ی غربی شهر جهرم، با استفاده از روش وزن دهی به شاخص های موردنظر و هم پوشانی لایه های مربوطه، در سیستم (GIS) است. داده های مورد استفاده، از بررسی های میدانی، نقشه ی کاربری اراضی و نگرش های کارشناسان و مهندسان شهرداری شهر جهرم فراهم آمده است. پس از آن که میزان فرسودگی منطقه، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و بر اساس هر کدام از شاخص ها، مشخّص شد و در جداول مربوطه نشان داده شد، با بهره گیری از نظر کارشناسان مربوطه، هر یک از شاخص ها وزن دهی شد. در نهایت، کلّ لایه های مربوط به هرکدام از شاخص ها، در سیستم مذکور هم پوشانی شدند. نتیجه کار نشان داد که به ترتیب، شاخص نفوذپذیری، ریز دانگی و استحکام کالبدی مهم ترین عوامل مؤثر در شدّت فرسودگی منطقه ی مورد مطالعه هستند. با توجّه به مجموع داده ها در طیّ عملیّات هم پوشانی، حدود 18/93 درصد از محدوده ی مورد مطالعه، فرسودگی متوسّط به بالا دارند.