هاله کیانی بارفروشی

مکتب رمانتیسم مقارن با قرن هجدهم در واکنشی دیالکتیکی به مکتب کلاسیسم و نئوکلاسیسم و متأثر از مسائل فلسفی، سیاسی و اجتماعی عصر به ظهور پیوست. تأکید رمانتیسم بر فردیت هنرمند، آزادی تخیل، اصالت احساس و تلاش برای ترسیم حقیقتی مثالی و متعالی که به زعم رمانتیست ها در پس واقعیت اثباتی و علمی وجود داشت، اساس این مکتب را تشکیل می دهد. مقارن با شکل گیری تجدد ادبی در ایران، برخی استادان دانشگاهی و سنت گرایان ادبی، ادبیات متجدد را تقلیدی از غرب و ترجمه ای از آثار مکاتب غربی و ازجمله مکتب رمانتیسم معرفی کردند. این ایده در دهه های بعد عمدتاً به دلیل ضعف پژوهش ادبی در ایران تثبیت شد. پژوهش حاضر نشان می دهد که نوع تلقی از مکتب رمانتیسم در ایران با به حاشیه رانی برخی ویژگی های ماهوی آن، انفکاک مؤلفه های این مکتب از بستر فلسفی و معرفت شناختی آن ها و تلقی بعضاً نادرست از برخی مفاهیم همراه آن است. از آنجا که مکتب های ادبی حائز مؤلفه هایی مفهوم سازی شده و ساختارمند هستند، پژوهش ادبی در ایران از این ساختار سهل الوصول جهت شرح و جریان شناسی ادبی بهره می برد و با توصیف مؤلفه هایی همچون عشق و طبیعت در انفصال کامل از سنت ادبیات فارسی و بدون توجه به تطور این ویژگی ها از گذشته تا امروز، شناختی ناقص و گاه اشتباه از جریان های ادبیات معاصر به دست می دهد.

کتاب فارسی عمومی ازجمله منابع درسی دانشگاهی است که فقدان سرفصلی نظام مند برای آن سبب شده است کتاب های متعددی برای آن نگاشته شود. این پژوهش بر آن است تا با رویکردی انتقادی، به بررسی دوازده کتاب فارسی عمومی از میان انبوه کتاب های تدوین شده برای این واحد درسی در بازه زمانی حدود چهل ساله و پراکندگی جغرافیایی دانشگاهی بپردازد. این پژوهش نشان می دهد که نوع تلقی از ماهیت «ادبیات» در نگرش مؤلفان به این درس بسیار مؤثر است. در اغلب این کتاب ها، هدفی متفاوت از کتاب های فارسی دبیرستان دنبال نمی شود؛ جایگاه اندیشه و تفکر گردآورنده جز در انتخابِ متون متبلور نمی شود و کتاب ها عمدتاً طرح و تألیف ویژه ای به جز ارائه منتخبی از آثار نظم و نثر با رویکرد ذوقی و با هدف «جذابیت» و «آموزندگی» ندارند. تلاش برای ارائه گزیده ای از متون والا و فاخر سایر گفتمان ها و جریان های ادبی را در این کتاب ها به حاشیه رانده است. اغلب این کتاب ها رویکرد مؤلف محور و متن محور دارند و جایگاهی برای تعامل مخاطب در آن ها لحاظ نشده است و از این منظر، رویکردی ایستا و منفعل دارند. نتایج این پژوهش ضرورت تألیف و نگارش کتابی هدف مند و ساختارمند در زمینه درس ادبیات به عنوان درسی عمومی در دانشگاه را برجسته می کند.

«روش تحقیق» از مهم ترین لازمه های یک پژوهش علمی است و کتاب هایی که در این زمینه به چاپ می رسند می توانند پژوهش گران را در آگاهی از روش های جدید و کاربردی پژوهش یاری کنند. رشتة دانشگاهیِ ادبیات فارسی یکی از رشته های علوم انسانی است و لزوم همگام شدن با تحولاتِ علوم انسانی در این رشته باید به طور جدی موردتوجه قرار گیرد. در این مقاله، ضمن تبیین تحول روش شناسی در علوم انسانی، به ارزیابی انتقادی دَه کتاب روش تحقیق در ادبیات فارسی پرداخته شده است. در بخشی از این کتاب ها، غلبة تلقی سنتی از پژوهش و مفاهیم پوزیتیویستی دربارة ماهیت علم و پژوهش دیده می شود. روشِ غالب در بخش دیگری از کتاب ها «روش تفسیری» است؛ در اغلب این کتاب ها روش شناسی انتقادی جایگاهی نمی یابد و بعضاً حتی نظریه های انتقادیِ طرح شده با ماهیتی غیرانتقادی و تفسیری ارائه شده اند. دو کتاب از مجموع ده کتاب بررسی شده به تبیین روش تحقیق با رویکرد انتقادی در ادبیات پرداخته و لزوم برخورداری از تفکر نقادانه در مراحل مختلف پژوهش ادبی را موردتوجه قرار داده اند. بخشی از مفاهیم سنتی و غیرانتقادی در این کتاب ها ریشه در هژمونی هایی دارد که ادبیات را به مثابة ابزاری برای تعلیم و نقد را تفسیر دشواری های آثار ادبی و مقوله ای ذوقی تعریف می کند.

با رشد مجلات و پژوهش های ادبی دانشگاهی در سال های اخیر، رویکردهای آسیب شناختی در جهت تبیین ضعف ها و کاستی های این پژوهش ها شکل گرفته است. اما به نظر می رسد اغلب این پژوهش ها به توصیف معلول پرداخته-اند و کمتر رویکردی علّی به تحلیل این مسأله دارند. در این مقاله پژوهش های ادبی دانشگاهی در سه سطح مورد بررسی قرار گرفته اند: سطح اول به بررسی هژمونی های ایدئولوژیک حاکم بر تلقی از ماهیت ادبیات و پژوهش ادبی در ایران و تأثیرات آن ها در پژوهش های ادبی دانشگاهی اختصاص یافته است. بر این اساس الگوهای فکری حاکم بر پژوهش های ادبی، نوعی ماهیت تعلیمی، تفسیری، توصیفی و ذوقی را برای آن متصور می داند. سطح دوم به «روش پژوهش» در پژوهش های ادبی دانشگاهی می پردازد و به کاربردن نظریه های ادبی را به عنوان «روش علمی» برای پژوهش ادبی با توجه به رویکردهای فرارشته ای، کثرت گرایی نظری، نگاه پساپارادایمی و مرکزگریز به این نظریه ها با پرسش مواجهه می کند و در سطح سوم نیز اجزای یک مقاله ی علمی پژوهشی با طرح مفاهیم روش شناسی هرمنوتیک و مسأله مندسازی مورد توجه قرارگرفته است؛ اجزایی که نتایج این پژوهش نشان می دهد اغلب کلیشه ای و غیرضروری پنداشته می شوند.

شکل گیری هویت زنان ایران متأثر از تصورات و انتظارات اجتماعی ای است که از طریق خانواده، منابع آموزشی، رسانه ها و درمجموع سیاست گذاری های کلان اجتماعی و فرهنگی به افراد انتقال می یابد. در دوران معاصر، ادبیات و به ویژه رمان نیز ازجمله عرصه های اندیشه بوده است که زنان در آن سهم انکارناپذیری داشته اند. این پژوهش با مطالعه هفت رمان دهه هشتاد از نویسندگان زن ایران، با سه رویکرد متفاوت به مقوله هویت پرداخته است. بر این اساس، رمان ها در بازنمایی هویت زن به سه دسته تقسیم می شوند: رمان هایی که به طور مشخص در زمینه هویت یابی زنان نوشته شده اند؛ رمان هایی که زنانی هویت یافته را نشان می دهند، اما هویت یابی موضوع محوری آنها نیست؛ و رمان هایی که نه به تأمل و خوداندیشی زنان پرداخته اند و نه زنان در آنها به فردیت دست یافته اند. در رمان های گروه اول و دوم، هویت زنان دغدغه اصلی نویسنده است که در یکی برای دست یابی به آن تلاش می شود و در دیگری امری تثبیت شده است، اما در داستان های عامه پسند، زنان داستان ها فردیت و استقلال هویتی چندانی ندارند.