سعادت و شقاوت از دیدگاه فلسفه و دین

1 . معناى سعادت و شقاوت از دیدگاه لغت‏شناسان
اگرچه به‏دست آوردن حقیقت‏سعادت، که شرح آن خواهد آمد، در گرو شناخت مفهوم لغوى آن نیست، از آن‏جا که همیشه در هر بخشى با الفاظ و معانى سروکار داریم و معانى هم داراى حدود و تعریفاتى است و بسیارى از اشتباهات هم در اثر عدم تعیین حدود و معانى و یا اشتراک لفظى به‏وجود مى‏آید، لازم است قبل از بحث از حقیقت و ماهیت‏سعادت و شقاوت، آن را از لحاظ لفظى و مفهومى مورد بحث قرار دهیم .
احمد بن فارس (متوفاى 395) در کتاب معجم مقائیس اللغة مى‏گوید:
سعد اصل یدل على خیر و سرور خلاف النحس والسعد الیمن فى الامور;
کلمه سعد، یعنى سین و عین و دال، اصلى است که دلالت‏بر سرور مى‏کند، برخلاف نحس، پس سعد به معناى نیکى و خوبى در کار است . (1)
هم‏چنین دانشمند نامبرده در کتاب مجمل اللغه مى‏گوید:
السعد الیمن و الساعد ساعد الانسان . (2)
در لسان العرب نیز آمده است:
السعد الیمن و هو نقیض النحس والسعودة خلاف الغوسة والسعادة خلاف الشقاوة یقال یوم سعد و یوم نحس والاسعاد المعوفة والمساعدة المعاونة .
سعد به معناى نیکو و خوش یمن نقیض نحس و سعادت خلاف شقاوت است، چنان‏که گفته مى‏شود: روز سعد (نیک) و روز نحس و اسعاد نیز به معناى کمک و معونه آمده است (3) هم‏چنین در مجمع‏البحرین (جلد 1، صفحه 37) آمده است:
و السعادة خلاف الشقاوة و منه سعدالرجل بالکسر فى دین او دنیا خلاف شقى فهو سعید والجمع سعدا .
نتیجه کلام لغویین این است که سعادت و شقاوت دو معنا دارند; یکى خوشى و نیکویى و ضد آن به معناى نحس و نکبت و دیگر مساعدت و یارى کردن و ضد آن به معناى عدم یارى کردن است که متناسب با عدم توفیق الهى است، چنان‏که در المعجم الوسیط (جلد 1، ص 43) آمده است:
السعادة معاونة الله للانسان على نیل الخیر و تضاده الشقاوة .
تا این‏جا معناى لغوى سعادت و شقاوت روشن شد، ولى مهم‏تر از آن به‏دست آوردن معناى اصطلاحى است، زیرا این معنا در نظر هر گروهى متفاوت است، چرا که هر گروهى سعادت را در چیزى و شقاوت را نیز در چیزى دیگر مى‏داند، لذا مى‏توان گفت که سعادت و شقاوت براساس جهان‏بینى‏ها مختلف مى‏شوند، اما به‏طور اجمال مى‏توان گفت که اعمال سعادت‏مندانه عبارت است از اعمالى که انسان را به کمال مطلوب برساند، کمالى که استعدادش را خداى متعال در نهاد انسان قرار داده است و چون انسان از راه اعمال خاصى که با اراده‏اش انجام مى‏دهد، به سعادت مى‏رسد، مى‏توان گفت که این معنا با معناى لغوى سعادت که به معناى یارى و مساعدت است، متناسب است، چنان‏که در بحث‏هاى آینده روشن خواهد شد .
بنابراین، سعادت‏مند کسى است که به کمال مطلوب خود رسیده باشد، از این‏رو، سعادت انسان عبارت است از کمال واقعى او، لذا کمال حقیقى براى انسان همان هدف واقعى است که او به منظور رسیدن به آن آفریده شده و آن وصول انسان به خیر مطلق است و چنان‏که فلاسفه گفته‏اند: خیر مطلق، مقصود و غایت همه موجودات عالم است .
بدون تردید، پایه و اساس اخلاق، تهذیب، تزکیه نفس از رذایل و تکمیل آن به فضایل و سجایاى انسانى است، هم‏چنین هدف از افعال، گفتار و رفتار اختیارى انسان وصول به خیر و سعادت است و این مطلبى است که عقل و نقل در آن اتفاق نظر دارند . فلاسفه اسلامى و غیر اسلامى در اصل این مطلب شک و تردید ندارند، اگرچه، همان‏طور که اشاره شد، در تفسیر سعادت و شقاوت و عوامل آن اتفاق نظر ندارند و هرکدام براساس جهان‏بینى خود در تفسیر آنها، نظریه خاصى را ابراز کرده‏اند . ما در این بحث‏به نظریه بزرگان فلاسفه اسلامى مى‏پردازیم .
2 . سعادت و شقاوت از دیدگاه فلاسفه اسلامى
فلاسفه بزرگ، مانند ارسطو و هم‏فکرانش از فلاسفه اسلامى گفته‏اند که خیر دو قسم است‏خیر مطلق و خیر مضاف . خیر مطلق، هدف همه موجودات است و در حقیقت، حرکت هر موجودى از انسان و غیر انسان به منظور رسیدن به آن است، زیرا هر موجودى شوق فطرى و غریزى دارد به این‏که خود را به خیر مطلق که غایة الغایات است، برساند و قطعا غایت همه غایات، یعنى هدف نهایى هر موجودى وصول به خداى متعال است که هستى و خیر مطلق است .
خیر مضاف عبارت است از هر وسیله‏اى که انسان و یا هر موجودى را به خیر و کمال مطلق مى‏رسانده چه امور معنوى، مانند علم و معرفت و چه امور مادى، مانند مال و مکنت .
اما سعادت عبارت است از این‏که هر فردى با اعمال، حرکت ارادى و افعال اختیارى خود، به همان کمالى که خداوند متعال در فطرت و ذات او قرار داده است‏برسد; یعنى همان کمال نوعى که مخصوص نوع انسان است . بنابراین، باید گفت که فرق بین خیر و سعادت در این است که خیر بالنسبه به افراد مختلف نیست، بلکه یکسان است; یعنى تمام افراد، اعم از عالم و جاهل خیر را به یک معنا مى‏دانند و از این‏که هدف نهایى آنهاست، تفاوتى ندارد، اما سعادت نسبت‏به افراد متفاوت است، زیرا هر انسانى با روش خاص خود مى‏خواهد به آن برسد و سعادت خود را در چیزى مى‏داند که دیگرى سعادت خود را در غیر آن مى‏پندارد . (4)
این کلام از ارسطوست که غالب مردم درباره نام خیر اعلا توافق دارند . در افواه و اقوال عوام و خواص (مردم با فرهنگ) معناى بهتر زیستن و توفیق یافتن با مفهوم سعادت‏مند شدن یک چیز است، ولى درباره آنچه متضمن ماهیت‏سعادت است، تفاهم ندارند . جواب عوام درباره ماهیت‏سعادت با پاسخ دانشمندان مشابه نیست . برخى سعادت را امر ظاهرى و مشهود مى‏دانند و آن را در لذت، ثروت و یا در شرف جویند . خلاصه این‏که سعادت براى یک فرد یک چیز و براى فرد دیگر چیز دیگرى است، حتى فرد واحد هم در موضوع سعادت گاهى دیدگاه‏هاى مختلفى مى‏یابد; هنگام بیمارى سعادت را در صحت و هنگام فقر آن را در غنا مى‏جوید . (5)
حقیقت‏سعادت از دیدگاه صدرالمتالهین
صدرالمتالهین سعادت را عبارت از وصول نفس انسان به‏کمال، سرور و بهجتى مى‏داند که نفس بعد از وصول به‏کمال به آن نایل مى‏شود و در این‏باره مى‏گوید: «اعلم ان الوجود هوالخیر و السعادة‏» . به‏نظر ایشان اصل وجود و هستى و درک آن خیر و سعادت است، لکن از آن‏جا که حقیقت وجود، از نظر کمال و نقص داراى درجات و مراتب مختلف است‏باید گفت هر موجودى که از لحاظ وجودى تمام‏تر و کامل‏تر باشد و از عدم خالص‏تر باشد، سعادت‏مندتر است . در مقابل، هر وجودى که ناقص‏تر باشد، شر و شقاوت هم در آن زیادتر خواهد بود . در این راستا، در مرتبه اول، اتم وجودات و اشرف آنها وجود بارى تعالى است و در مرتبه بعدى، وجودات مجرد و عقلیه سپس نفوس انسانى قرار دارند که نازل‏تر از مجردات تامه‏اند و در مراتب بعدى هیولاى اولى، صور جسمیه و موجودات طبیعى و مادى قرار دارند .
براین اساس، باید دانسته شود که نفوس انسانى اصل حقیقت وجود است و براى آنها ادراک هر وجودى لذت‏بخش است، البته لذت‏بخش‏تر از آن درک خود وجود است . از آن‏جا که وجودات گوناگون و داراى درجات مختلف‏اند، سعادت و لذت نفس هم مختلف است و همان‏گونه که موجودات عقلى و مجرد از وجودات حیوانى داراى شهوت و غضب قوى‏ترند، سعادت آنها نیز قوى‏تر خواهد بود . بنابراین، هرگاه نفوس انسانى به کمال حقیقى و نهایى خود برسند، رابطه‏شان با این بدن عنصرى مادى قطع مى‏شود و به همان حقیقت وجودى خود، یعنى آفریدگار رجوع مى‏کنند، آن‏گاه به قرب‏الى‏الله نایل شده، داراى سعادت، بهجت و سرورى مى‏شوند که براى کسى قابل توصیف نیست . این لذت عقلى و حقیقى از همه لذت‏ها قوى‏تر، کامل‏تر، بیشتر و براى انسان لازم‏تر است . (6)
از مجموع کلمات این فیلسوف عظیم الشان این‏گونه استفاده مى‏شود که حقیقت‏سعادت عبارت است از همان لذات و سرورى که نفس کمال یافته انسانى به آن نایل مى‏شود . در بحث‏هاى آینده خواهد آمد که کمال براى انسان هنگامى حاصل مى‏شود که نفس او در دو بعد حکمت نظرى و عملى به‏کمال برسد و در نتیجه، به معرفت‏خداى متعال نایل شود و در اثر معرفت و ایمان به قرب الى الله برسد .
ملاصدرا در کتاب شواهد الربوبیه در تبیین حقیقت‏سعادت مى‏گوید: همه حکما معتقدند که حقیقت لذت و خیر و سعادت، ادراک امرى است که با طبع انسان سازگار باشد و الم، شر و شقاوت، ادراک امرى است که با حقیقت او ناسازگار باشد . این ادراک قوه‏اى است از قواى نفس در انسان . آن‏گاه وى به لذات قواى حسى و غیرحسى پرداخته و مراتب لذت‏ها را براساس مراتب وجود بیان فرموده است . (7)
وى درباره کمال انسان مى‏گوید: کمال ویژه نفس ناطقه انسانى در این است که در اثر استکمال وجودى با عقل فعال اتحاد پیدا کند، به صور کلى موجودات و نظام اتم عالم شود و به همه طبایع اجسام و عناصر این عالم تا آخرین مرتبه از مراتب وجود، علم پیدا کند و در ذات او نقش بندد، در نتیجه اتحاد با عقل فعال و ارتسام صور کلى موجودات در وى، نفس او عالم عقلى و جهان علمى شود که همه ماهیات و حقایق کلى اشیا در وجود او تحقق پیدا کند و سرانجام، به سراى ابدیت و مقر اصلى خویش باز گردد .
ایشان درباره عظمت و بزرگى کمال انسان مى‏نویسد: اگر این کمال با سایر کمالاتى که مطلوب و معشوق سایر قواى نفسانى هستند، مقایسه شود، نسبت آن در عظمت، شدت و دوام مانند نسبت‏خود عقل با قواى حسى و وهمى و قوه غضب و شهوت در وجود انسان است .
این متفکر بزرگ درباره این‏که چرا انسان وقتى در عالم ماده زندگى مى‏کند، تمایلى به کمال حقیقى و واقعى خود ندارد و به لذایذ زودگذر و غیر واقعى توجه دارد، مى‏گوید: علت این امر آن است که نفس ناطقه انسان در این عالم وابسته به بدن است و با این عالم طبیعت ارتباط پیدا مى‏کند، در نتیجه، گرفتار هوا و هوس و تمایلات خود مى‏شود . قهرا این امور مادى، سبب مى‏شود که انسان نتواند به امور معنوى و کمال حقیقى تمایل نشان دهد، مگر انسان‏هایى که از شهوات و تمایلات دنیایى صرف‏نظر کرده، امور مادى را از خود دور مى‏کنند، شبهات علمى و معرفتى خود را برطرف مى‏کنند و دریچه حقایق عالم را بر قلب خود باز مى‏نمایند . (8)
در جمع‏بندى و نتیجه‏گیرى از کلمات صدرالمتالهین و سایر فلاسفه اسلامى و الهى مى‏توان گفت که سعادت و لذت حقیقى انسان هنگامى تحقق مى‏یابد که به کمال واقعى و هدف نهایى که قرب‏الى‏الله است، نایل شود . استکمال وجودى انسان مى‏تواند در دو بعد حکمت نظرى و عملى به صورت گیرد . در بعد حکمت نظرى، استکمال وجودى انسان هنگامى محقق مى‏شود که به خداوند و توحید ذات، صفات و افعال، اعتماد جازم و راسخ پیدا کند، خدا را به عظمت و بزرگى بشناسد، به انبیاى الهى و واسطه‏هاى فیض تشریعى الهى ایمان و معرفت‏یابد، در شناخت‏حقایق و موجودات جهان خلقت‏بکوشد، آنها را، آن‏گونه که هستند، بشناسد و سرانجام، پرده جهل و نادانى را از خود دور سازد و عالمى علمى و جهانى عقلى شود که همه عالم در او قرار گیرد، یعنى نمونه عالم شود . مولى العارفین، على علیه السلام درباره عظمت و بزرگى انسان فرموده است:
اتزعم انک جرم صغیر - و فیک انطوى العالم الاکبر . (9)
علاوه بر این، لازم است انسان در حکمت عملى و بعد اخلاقى به جایى برسد که اخلاق در وجود او ملکه شود و با به‏دست آوردن فضایل و مکارم اخلاق از قید شهوات و تمایلات نفسانى رها شده، عشق به‏خدا و اطاعت الهى در وجود او راسخ کرد شود . خلاصه این‏که باید پرده‏هاى شهوت و غصب را از خود دور کند و زمینه را براى ذکر و یاد خدا در وجود خود فراهم آورد تا بتواند به‏تدریج‏به کمال نهایى و مقام حب الهى برسد و خشیت و خوفى الهى قوام با حسب و معرفت در وجود او به‏هم برسد . چنان‏که رسول خدا فرمود: «راس الحکمه مخافة الله‏» اگر سرآمد حکمت‏خوف از خداست، این خوف وقتى براى انسان به‏طور کامل به‏وجود مى‏آید که با معرفت تام، عظمت و هیئت الهى را درک کند .
حقیقت‏شقاوت از دیدگاه صدرالمتالهین
شقاوت نقطه مقابل سعادت و در حقیقت، ضد آن است، لذا مى‏توان گفت که حقیقت‏شقاوت عبارت است از محروم شدن از کمال حقیقى، نرسیدن به قرب الى‏الله و دور شدن از لذات و بهجت روحى در عالم آخرت و معذب شدن به عذاب الهى .
صدرالمتالهین و بوعلى سینا دو فیلسوف نامور جهان اسلام در کتاب شواهد الربوبیة و اشارات در این‏باره مى‏گویند: شقاوت حقیقى براى انسان‏ها داراى اقسامى است: یا به علت نقصان و قصور فطرت شخص از ادراک مراتب عالیه وجود است، یا به علت طغیان و غلبه اوصاف و حالات مربوط به این بدن جسمانى است که از نوع معاصى و نافرمانى‏هاى صادره از طرف حواس ظاهرى است، مانند فسق و فجور و ارتکاب ظلم و ستم به مردم، و یا به علت انکار حق و حقیقت است در اثر آرا و عقاید باطل و نادرست و نیز انکار حقایق عقلى و حکم عقل در اثر داشتن عقاید سفسطى یا جدلى و ترجیح دادن بعضى از مذاهب بر بعضى دیگر به وسیله جدل و تقلید براى کسب شهرت و ریاست‏بر عوام و یا کسب افتخار در میان مردم .
شقاوت در قسم اول که ناشى از نقصان غریزه و فطرت است امرى است عدمى، مانند موت براى بدن; این امر که باعث محرومیت از درک علوم و معارف است، موجب استحقاق عذاب و عقاب در حد تبه‏کاران نمى‏شود .
اما شقاوت در قسم دوم، از آن‏جا که توام است‏با امرى دردناک و خطرناک، مانند عضوى است از بدن که گرفتار دردى شدید شده است، زیرا اوصاف و ملکاتى که در اثر مقهور و مغلوب شدن روح و نفس انسان در اثر تمایلات و کشش‏هاى بدن و قواى حیوانى پدید آمده است، موجب رنج و الم نفس مى‏شود، چرا که با حقیقت و فطرت اولیه او در تضادند .
چون نفس همیشه طالب تسلط و استیلا بر قواى غضبیه و شهویه است، هنگامى که مغلوب تمایلات و شهوات قرار مى‏گیرد و تسلیم خواسته‏هاى بدن مى‏شود، این حالت موجب شقاوت او شده، در قیامت و جهان آخرت او را گرفتار ندامت و پشیمانى مى‏کند، به‏گونه‏اى که همواره در تالم و حسرت به سر مى‏برد .
لکن از آن‏جا که این اوصاف و ملکات و لوازم آنها و خواهش‏هاى مختلف با اصل حقیقت و جوهر نفس امرى غریب و بیگانه بوده‏اند، بعید نیست که بعد از مدتى رنج و عذاب، برحسب اختلاف حال افراد از حیت رسوخ و عدم رسوخ صفات رذیله، عذاب از او زایل شود . چنان‏که در حدیث آمده است:
ان المؤمن الفاسق لایجلد فی النار;
آن‏کس که به خدا و رسول ایمان آورده، ولى مرتکب فسق و فجور هم شده است، در جهنم مخلد نخواهد بود .
اما قسم سوم از شقاوت در حقیقت، یک نقصان عملى است، زیرا نفس انسان در دنیا شوق و علاقه‏اى به اکتساب علوم و معارف داشته، ولى خود انسان جدیت و کوششى در راه تحصیل و طلب آنها نکرده و در نتیجه: قوه و استعداد درک و فهم آنها را از بین برده است و به‏جاى آن فعلیت‏شیطنت و انحراف در او پدید آمده و آرا و عقاید باطل در او رسوخ کرده است . این دردى است‏بسیار سخت و آزاد دهنده که اطباى نفوس از معالجه آن عاجز مانده‏اند، لذا این عذاب براى او ابدى خواهد بود . (10)
خلاصه کلام این‏دو فیلسوف بزرگ این است که شقاوت ابدى مربوط به عقل نظرى انسان است، در صورتى که داراى عقاید باطله باشد، حال آن‏که مى‏توانسته عقاید حقه را کسب کند، اما در این امر کوتاهى کرده است .
بقیه اقسام، هرچند داراى شقاوت هستند، شقاوت ابدى نخواهند داشت و بعد از مدتى عذاب و پاک شدن به سعادت مى‏رسند و از جهنم نجات یافته، به بهشت مى‏روند .
راه تحصیل سعادت و خوشبختى از دیدگاه صدرالمتالهین
همان‏گونه که در مباحث گذشته روشن شد، سعادت و وصول به کمال این است که انسان با حرکت اختیارى خود به آن کمال که دست قدرت آفریدگار در باطن و نهاد او قرار داده است، برسد، زیرا انسان فطرتا طالب کمال و سعادت است، ولى رسیدن به آن بر پایه اختیار و انتخاب‏گرى انسان نهاده شده است . صدرالمتالهین (قدس‏سره) راه تحصیل سعادت را مبتنى بر عمل اختیارى انسان قرار داده و مى‏گوید: نفس انسان این سعادت و بهجت را از راه کوشش و تکرار عمل و کارهایى که موجب طهارت نفس از کدورات است، به‏دست مى‏آورد; یعنى باید با تکرار عمل و کارهاى خوب، مانند عبادت خدا و صفات حسنه و اخلاق پسندیده، آینه دل را از زنگار گناه و پلیدى‏هاى برخواسته از اخلاق رذیله پاک کند .
دوم این‏که سعى کند در حرکات فکرى و علمى خود، حقیقت و ماهیت اشیا را به‏خوبى درک کند و در راه تحصیل شناخت اشیاى عالم به‏کمال برسد و از عقل هیولانى و قوه درک اشیا به عقل، بالفعل برسد و اگر انسان در این قوه نظرى به کمال برسد، دیگر نیازى به این بدن و ابزار حسى ندارد .
لکن از آن‏جا که نفس انسان بدون بدن نیست تا زمانى که در این بدن عنصرى است، اعضاى حسى او مانع اتصال نفس به عالم مجردات است، لذا نمى‏تواند ارتباط تام و کامل با عالم مجردات برقرار کند . هر اندازه که انسان از اشتغالات بدن و وسوسه‏هاى قواى وهمى و خیالى خودش تنزل کند، حجاب از جلوى نفس برداشته مى‏شود و اتصال و ارتباط بیشترى پیدا مى‏کند، هم‏چنین به مبدا فعال مرتبط مى‏شود، زیرا نفس جوهرى است مجرد، باقى و جاودانه که هرگز نمى‏میرد . مبدا فعال نیز فیضش جاودانه و ابدى است، البته تا وقتى که انسان به‏طور کلى از این بدن و امور دنیایى قطع علاقه کند، تمام حجاب‏ها مرتفع شده، اتصال نفس به مبدا فعال تام و تمام مى‏شود و همه‏چیز برایش منکشف خواهد شد .
ایشان در ادامه سخنانشان مى‏گویند: اگر انسان بخواهد به سعادت برسد لازم است دو نوع حجاب را از خود دور نماید کند; حجاب داخلى و حجاب خارجى . حجاب داخلى همان قصور نفس است که باید در اثر قوه تفکر و اندیشه از حالت عقل هیولانى بیرون آید، در شناخت اشیاى عالم به‏کمال برسد و به عقل فعال مرتبط شود . اما حجاب خارجى عبارت است از: اشتغال نفس به امر بدن و گرفتار شدن به قواى حسى و این اشتغالات براى نفس حجاب است . اگر انسان از این دو حجاب بیرون آید، همه‏چیز برایش منکشف و ظاهر مى‏شود .
بدن و حواس ظاهرى، اگرچه در ابتداى سیر انسان به‏سوى کمال براى او ضرورت دارد و امرى لازم است، تا جایى که گفته شده است: «من فقد حسا فقد علما» ، اما در نهایت، وقتى انسان به‏کمال لایق خود برسد، دیگر نیازى به این بدن و ابزار و آلات و حواس خود ندارد، بلکه تمام اینها موانعى هستند براى کشف حقایق براى او و در حقیقت، مانند شبکه‏اى است‏براى صید . (11)
کلامى از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره حجاب نفس
درباره این بحث که اشتغال نفس به امر بدن و سایر امور جسمانى و دنیوى براى انسان حجاب است، از کلام على بن ابى‏طالب امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج‏البلاغه بهره‏مند مى‏شویم . حضرت در یکى از خطبه‏ها مى‏فرماید:
فانکم لو عاینتم ما قد عاین من مات منکم لجزعتم و وهلتم و سمعتم و اطعتم ولکن محجوب عنکم ما قد عاینوا و قریب ما یطرح الحجاب ولقد بصرتم ان ابصرتم و اسمعتم ان سمعتم و هدیتم ان اهتدیتم . بحق اقول لکم لقد جاهرتکم العبر و زجرتم بمافیه مزدجر . و مایبلغ عن‏الله بعد رسل السماء الا البشر;
قطعا اگر شما ببینید آنچه را کسانى که از شما مردند دیدند حتما محزون و غمناک مى‏شدید و ناله و فریاد مى‏کردید و اوامر و نواهى الهى را شنیده و اطاعت مى‏کردید، ولى آنچه را آنان دیده‏اند، از جلوى چشم شما محجوب است و به‏زودى حجاب برداشته مى‏شوید و شما هم همه‏چیز را به‏طور کامل مشاهده خواهید کرد، ولى شما را بینا کردند، اگر بینا شوید و شما را شنوا کردند، اگر بشنوید و شما را هدایت کردند، اگر هدایت را بپذیرید . به‏طور جد و واقعیت‏به‏شما مى‏گویم که همانا عبرت‏ها به‏طور آشکار موجب عبرت شما شد و از آنچه باید شما متوجه شوید، [شما را] متوجه کرده‏اند و پیام خدا را جز پیامبرانش کسى به شما نمى‏رساند . (12)
آنچه از کلام امام امیرالمؤمنین علیه السلام که ریشه در عالم غیب دارد و نیز از کلمات فلاسفه و دانشمندان اسلامى که خوشه‏چینان خرمن پرفیض امامتند، استفاده مى‏شود این است که هر انسانى براى رسیدن به کمال و سعادت حقیقى باید سعى کند در دو قوه حکمت نظرى و عملى به کمال برسد . کمال قوه نظرى در این است که نفس انسان به علم واقعى برسد و حقایق موجودات را، آن‏گونه که هستند بشناسد و به آنها احاطه علمى پیدا کند و در اثر علم به کلیات، به جزئیات امور این عالم آگاه شود، هم‏چنین از موجودات این عالم طبیعت‏بگذرد، خدا را به عظمت و جلالت‏بشناسد، از شناخت ذات واجب الوجود به توحید الهى نایل آید دلش به‏نور عرفان الهى منور شود . این شناخت همان حکمت نظرى است که هر انسانى باید در این راه سعى و تلاش فراوان کند .
اما کمال انسان در حکمت عملى این است که خود را از صفات پست و رذایل اخلاق و دنائت نفس، پاک و مهذب کند، دل خود را از آلودگى‏هاى اخلاقى تخلیه نماید و در مقابل، به مکارم اخلاق آراسته شود تا موفق به تطهیر کامل باطن خود شود . این حکمت نظرى کار علم اخلاق است که علم حقیقى و مفید است:
باید گفت که تکامل انسان در تکامل این دو نیروى بزرگ است که به منزله ماده و صورت براى حقیقت انسان است و هرکس در این دو قوه به کمال برسد، انسان کاملى خواهد شد که دلش به نور الهى منور شده، به لذت و کامیابى و سعادت بزرگى نایل خواهد شد که به مراتب از لذت مادى برتر و با دوام‏تر است . بنابراین، باید با سعى و کوشش پرده‏هاى جهل غرور و شهوات و هواهاى نفسانى را از خود دور کند و با فضایل و مکارم اخلاق خودش را بسازد تا براى افاضه فیض الهى آماده شود .
سعادت و شقاوت روح انسان
از آن‏جا که روح در وجود انسان موجودى است مجرد و بعد از مفارقت از بدن به طور مستقل زندگى مى‏کند، آنچه سعادت او را تامین مى‏کند، قطعا امور معنوى است که با او سنخیت دارد نه امور مادى . آنچه سعادت و کمال انسان را تامین مى‏کند و در حقیقت، عامل سعادت است، چند چیز است که به اهم آنها در ذیل اشاره مى‏کنیم:
1 . علم و معرفت و دانش و بینش صحیح: انسان با تحصیل آنها هم در بعد اندیشه و شناخت‏به‏کمال مى‏رسد و هم در بعد عمل و آنچه درباره اعمال و رفتار لازم است . این موضوع همان حکمت نظرى و عملى است که فلاسفه اسلامى روى آن تکیه کرده‏اند، زیرا علم و معرفت موجب احیاى نفس است، به خصوص معرفت‏به آفریدگار و مبدا جهان آفرینش، همان گونه که از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت‏شده است که فرمودند:
العلم یحیى النفس و منیر العقل و ممیت الجهل; (13)
دانش حقیقى زنده کننده جان و روشن کننده خرد و نابود کننده جهل است .
علت تاکید فوق العاده اسلام بر تحصیل علم این است که احیاى نفوس انسان‏ها جز در سایه آشنایى با علوم و حقایق اصیل امکان‏پذیر نیست، همچنان‏که انسان براى حفظ حیات ظاهرى نیازمند غذاهاى مادى است، براى حیات معنوى خود نیز محتاج غذایى است که روح را ازلحاظ معنوى نیرو و طراوت بخشیده، او را زنده کند .
2 . ایمان و بارو قلبى به خداوند: این عامل که یک عمل اختیارى قلب است و شرط لازم آن علم و معرفت است، بدون علم رسیدن به باور قلبى غیر ممکن است، چرا که ایمان امرى است که نیاز به متعلق دارد و تا متعلق آن شناخته نشود، ایمان تحقق پیدا نمى‏کند . و لازمه معرفت و ایمان به‏خدا، ایمان به انبیاى الهى و اوصیاى آنان و ایمان به جهان آخرت است .
3 . عمل صالح و شایسته: که سومین عامل کمال و سعادت انسان و عالى‏ترین غذاى روح انسان است . لازمه ایمان واقعى به‏خدا عمل صالح به دستورات خداى متعال است، زیرا عمل از ایمان جدا نیست، چرا که حقیقت و روح ایمان چیزى جز تسلیم و انقیاد در برابر خدا و پیامبر نیست . معنا ندارد کسى به‏خدا ایمان واقعى داشته و در مقابل خدا تسلیم باشد، ولى به‏دستور او عمل نکند .
بنابراین، مى‏توان گفت: از آن‏جا که خداوند متعال رسیدن به کمال و سعادت را در اختیار انسان قرار داده و به مقتضاى آیه شریفه: «ثم السبیل یسره‏» ، کار رسیدن به سعادت را سهل و آسان کرده است، حقیقت‏سعادت روح انسان جز ایمان و عمل صالح و خالص به دستورات خداوند متعال که از روى اراده و اختیار از او صادر شود، چیز دیگرى نیست .
شقاوت هم که در مقابل سعادت است، چیزى جز مخالفت‏با دستورات الهى نیست از روى عناد و لجاجت‏خداوند و انکار وجود او و قیامت و انبیا و اوصیا الهى صورت گرفته است . این مطلب را خداوند متعال در سوره مبارکه عصر چنین بیان فرموده است: «والعصر ان الانسان لفى خسر» . (14) خسران همان شقاوت است که در اثر ترک عمل و ایمان به‏خدا به انسان مى‏رسد . عناد، لجاجت و کفر به‏خدا باعث‏شقاوت و دخول در جهنم مى‏شود، چنان‏که در بحث آیات و روایات هم به آن اشاره خواهیم کرد . قطعا براى روح و جان انسان چیزى بالاتر و ارزنده‏تر از ایمان به‏خدا، عمل صالح، ترک گناه و مخالفت‏با خداى متعال نیست .
راه تحصیل سعادت و شقاوت از دیدگاه محقق لاهیجى
چه خوب است این مطلب را از زبان حکیم فرزانه محقق لاهیجى نیز بیان کنیم . ایشان در کتاب نفیس گوهر مراد بعد از اثبات تجرد نفس ناطقه انسان مى‏گوید: چون روح از بدن مفارقت کرد قائم به ذات خود است، [البته] اگر در علم و عمل به کمال رسیده باشد، همان طور که از بدن مادى و عالم ماده مجرد شده است، از آثار و عوارض عالم ماده نیز مجرد شده در مقابل، آثار عالم مجردات را پیدا مى‏کند و مانند علوم و فضایل حقیقى و ملکات و اخلاق حسنه، در سلک مجردات عقلیه قرار مى‏گیرد و داراى لذات عقلى مى‏شود، چون لذت حقیقى عبارت است از: درک هرچیزى که براى انسان ملایم و سازگار است و آنچه ملایم با روح مجرد انسان است و غذاى اوست، امور عقلیه، انوار علمیه و مشاهده ذوات مجرده است که در حسن دل‏ها، چیزى بر پایه آنها نمى‏رسد، زیرا آنچه را مردم لذت مى‏دانند، مانند شهوات و غضب، در حقیقت، لذت نیست، بلکه دفع الم است، زیرا اگر در هرچیزى از لذایذ مادى تکرار و استمرار صورت بگیرد، باعث ملالت و اذیت انسان مى‏شود . بنابراین، لذایذ جسمانى لذت حقیقى نیستند و بر فرض هم که لذت باشند، در این عالم قطعا لذایذ مادى توام با مکاره و ناراحتى‏هاى زیادى است . در این عالم، لذت خالص و خالى از کدورات وجود ندارد و خداوند آن را خلق نکرده است .
بنابراین، چون نفس ناطقه مجرد شود و به آن لذایذ برسد، در آن لذایذ جاودانه خواهد ماند و این لذتى است که هیچ یک از لذایذ به پاى آن نمى‏رسند و سعادت موعود براى مؤمنان نیز همین است که خداوند براى اهل تقوا مهیا کرده و بهشت جسمانى براى انسان محقق ساخته است .
اگر نفس از بدن مفارقت کند، در حالى‏که معرفتى تحصیل نکرده و تصورات و تصدیقات حقه در او حاصل نشده باشد، بلکه در مقابل، آراى باطله و عقاید فاسده در او ترسیم شده و در او رسوخ کرده باشد، گرفتار عذابى مى‏شود که نسبت آن عذاب با عذاب‏هاى دنیوى، مانند نسبت آتش دوزخ به آتش دنیا است . (15)
شقاوت حقیقى و آتش واقعى در جهان آخرت براى انسان همان کفر، الحاد، عناد، سرکشى و طغیان اوست که با عصیان و مخالفت‏با اوامر و نواهى الهى توام شده است، هم‏چنین نیز اخلاق رذیله و صفات حیوانى است که به‏صورت ملکه در او ظهور کرده و مانع رسیدن او به کمال و سعادت شده است . در جهان آخرت آنچه بالقوه بوده، به فعلیت رسیده، به‏صورت مار و عقرب و حیوانات موزى درآمده و براى او جهنم سوزان شده است .
هماهنگى معناى سعادت و شقاوت از نظر اسلام و فلاسفه اسلامى
آنچه از آیات شریفه قرآن و بسیارى از احادیث و متون دینى استفاده مى‏شود، این است که سعادت و شقاوت تنها اختصاص به روح انسان و عالم آخرت ندارند، بلکه مربوط به هویت انسان مى‏شوند . انسان مرکب است از روح و جسم; جسم او از آن‏جا که از عناصر این عالم ماده تشکیل شده است، مى‏میرد و زایل مى‏شود، ولى روح او که مجرد است، به موت بدن نمى‏میرد، بلکه مستقل از این بدن زندگى مى‏کند، و جاودانه مى‏ماند . سعادت و شقاوت بین روح و بدن مشترک هستند، چون از نظر اسلام خداوند بین روح و بدن جمع کرده است . از این روح در قرآن سعادت و شقاوت را به انسان نسبت داده و در سوره هود فرموده است: «فمنهم شقى و سعید» ، چون مرجع ضمیر در کلمه منهم، کلمه ناس است که در آیه قبل آمده و اراده و مشیت الهى بر این تعلق گرفته است که انسان هم در دنیا و هم در آخرت به سعادت، کمال و فوز و فلاح برسد .
آرى، کمال نهایى انسان که قرب‏الى‏الله است، قطعا مربوط به جهان آخرت است، چرا که دنیا استعداد بروز و ظهور آن را ندارد، اما سعادت و کامیابى انسان که در حقیقت، کمال نسبى است، چنان‏که در کلمات فلاسفه هم به آن اشاره شده است، اختصاص به روح او ندارد، بلکه مشترک بین روح و بدن است .
علامه طباطبائى (قدس‏سره) در ذیل آیه سوره هود در معناى سعادت و شقاوت مى‏گوید: سعادت و شقاوت دو امر متقابل و از باب عدم و ملکه است . سعادت هرچیزى این است که به چیزى که براى وجود او خیر است، نایل شود; یعنى به چیزى که وسیله و مقدمه کمال اوست، برسد . بنابراین، سعادت در انسان که مرکب از روح و بدن است، خیرى است که مقتضاى قواى روحى و بدنى اوست، یعنى چیزى که به آن متنعم مى‏شود و از آن لذت مى‏برد شقاوت نیز این است که از این خیر محروم شود . فرق بین سعادت و کمال در این است که سعادت خیرى است مخصوص انسان، ولى کمال که همان خیر مطلق است، اعم از سعادت است . (16)
سعادت و شقاوت روح انسان که معلول ایمان، کفر، اطاعت و عصیان الهى است، همان کمال نهایى انسان است که یا به‏صورت قرب الى الله و جنت و رضوان الهى براى مؤمنان بروز مى‏کند و یا به‏صورت ابتعاد و دورى از رحمت الهى براى کافران و اهل الحاد و عناد بروز مى‏کند و مربوط است‏به عالم آخرت نه دنیا، اما سعادت جسمانى چون مربوط به بدن و لذات قواى حسى است، جایگاه بروز و ظهورش در دنیا و رسیدن به امور مادى است . البته باید توجه داشت که رسیدن به امور مادى که سعادت جسمانى براى انسان است‏باید مقدم بر کمال و سعادت حقیقى انسان در جهان آخرت باشد، چرا که کمال نسبى در آخرت مؤثر است وگرنه کمال نخواهد بود .
3 . سعادت و شقاوت در قرآن
در آیات زیادى از قرآن، مسئله سعادت و شقاوت مورد توجه خداى متعال قرار گرفته است . گاهى به‏طور مستقیم و با آوردن واژه سعادت و شقاوت و گاهى هم به طور غیرمستقیم و با الفاظى دیگر، چنان‏که در سوره مؤمنون مى‏فرماید .
«یوم یات لا تکلم نفس الا باذنه فمنهم شقى و سعید - فاماالذین شقوا ففى النار لهم فیها زفیر و شهیق خالدین فیها مادامت السماوات والارض الا ما شاء ربک‏» ; (17)
روزى که هیچ‏کس جز به فرمان خدا سخن نگوید، پس خلق به‏دو دسته شوند: برخى شقى و بد روزگارند و بعض دیگر سعادت‏مند و خوشبخت، اما اهل شقاوت همه در آتش دوزخ در افکنند، در حالى‏که آه و ناله سرمى‏دهند . آنان همیشه در آتش جاودانه‏اند تا زمین و آسمان باقى است، مگر آن‏که مشیت‏خدا بخواهد نجاتشان دهد که البته خدا به‏قدرت و حکمت‏خویش هرچه بخواهد مى‏کند و اما اهل سعادت در بهشت ابدى‏اند تا آسمان و زمین پابرجاست، مخلدند، مگر آن‏که مشیت‏خدا بخواهد که عطایش ابدى و نامقطوع است .
علامه طباطبائى مى‏گوید: این آیه شریفه دلالت دارد بر این‏که هرکس که در روز قیامت نزد پروردگارش مى‏آید، یا متصف به شقاوت مى‏شود یا سعادت، اما این‏که این دو صفت‏به چه وسیله‏اى براى انسان حاصل مى‏شود و این‏که آیا سعادت و شقاوت ذاتى انسان است‏یا به اراده ازلى خداست و یا این‏که از راه عمل اختیارى خود انسان کسب مى‏شود و هرکسى خودش مسئولیت‏سعادت و شقاوت را در دنیا و آخرت دارد، این آیات در مقام بیان آنها نیست، بلکه فقط مى‏توان گفت، از آن‏جا که این آیات در سیاق آیاتى است که به عمل صالح و ایمان به‏خدا دعوت مى‏کند، دلالت دارد بر این‏که وصول به سعادت براى انسان آسان است، همان‏طور که در سوره عبس فرموده است: «ثم السبیل یسره‏» . بنابراین، راه وصول به سعادت همان ایمان به‏خدا و عمل صالح است که از روى اراده و اختیار انسان صادر شود و سعادت و شقاوت ذاتى انسان نیست، بلکه امرى است اکتسابى و این انسان است که یا سعادت‏مند مى‏شود، یا اهل شقاوت . (18)
طبرسى و معناى سعادت و شقاوت
مرحوم طبرسى در مجمع‏البیان مى‏گوید: جمله «فمنهم شقى و سعید» ، اخبار است از جانب خداوند به این‏که انسان‏ها در قیامت دو دسته‏اند; مستحقان ثواب و مستحقان عقاب . شقاوت عبارت است از قوت و غلبه اسباب بلا، سعادت نیز عبارت است از قوت و غلبه اسباب سعادت بر شقاوت و برخوردارى از نعمت که به‏واسطه حسن عمل در راه اطاعت‏خداوند دست مى‏آید . معناى زفیر و شهیق در آیه مورد بحث ناله و صداى گرفتار شدگان در عذاب خداست . زفیر ناله شدید کسى است که به‏طور زشتى ناله مى‏کند، مانند اولین صداى حمار، و شهیق صداى بلندى است که به منزله آخرین صداى حمار است و مراد از آنها پشیمانى و حسرت است . (19)
از مجموع آیات و روایات استفاده مى‏شود که عامل اصلى سعادت انسان ایمان محکم و راسخ و اعتقادات صحیح به اصول و مبانى دین اسلام است، مانند اعتقاد به توحید، نبوت، عدل، امامت و ایمان و اعتقاد به معاد که در اصطلاح همان جهان‏بینى اسلامى است که حکمت نظرى به حساب مى‏آید و در مرحله بعد هم عمل به دستورات خدا و تهذیب و تزکیه نفس از رذایل اخلاقى و تخلیه نفس است‏به اخلاق حسنه که حکمت عملى نامیده مى‏شود . از جمله اعتقاداتى که در سعادت انسان نقش اصلى و عمده دارد، ایمان به ولایت و امامت على بن ابى‏طالب علیه السلام و اوصیاى گرامى آن حضرت است . در این‏جا حدیثى از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله ذکر مى‏کنیم:
علامه مجلسى رحمه الله در کتاب بحارالانوار از احمد بن حنبل در کتاب فضائل على علیه السلام و در کتاب مسندش از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله روایت کرده است که:
خرج رسول الله صلى الله علیه و آله على الحجیج عشیة عرفة فقال ان الله باهى بکم الملائکه عامة و باهى بعلى خاصة و عفرله خاصة انی قائل قولا غیر محاب فیه لقرابتى ان السعید حق السعید من احب علیا فی حیاته و بعد موته; (20)
در شامگاه عرفه پیامبر از خیمه خود بیرون آمد و بر حاجیانى که در عرفات بودند وارد شد و فرمود: رحمت‏خود قرار داد . من در این مکان (عرفه) به شما مى‏گویم، بدون این‏که مسئله قرابت و خویشاوندى را مورد توجه قرار دهم و آن قول این است که: به درستى که سعادت‏مند حقیقى کسى است که على را در حال حیات و بعد از موت دوست‏بدارد .
عامل اصلى شقاوت انسان عبارت است از: کفر، شرک و تردید در ایمان به‏خدا و مخالفت عملى با دستورات او، زیرا گناه، معصیت و سرپیچى عمدى موجب شقاوت است . این مطلب از آیات قرآن به‏طور روشن استفاده مى‏شود، چنان‏که در سوره مطففین آمده است: «بل ران على قلوبهم ما کانوا یکسبون‏» . در کتب لغت واژه رین به معناى غلبه است . در نتیجه، معناى آیه این است، بلکه غالب شد بر دل‏هاى آنان آنچه را کسب مى‏کردند . مراد این است که گناهان آنها بر دل‏هایشان غالب شد .
بعضى گفته‏اند که معناى رین، گناه روى گناه کردن است تا این‏که دل انسان بمیرد . در این‏جا روایتى از امام باقر علیه السلام نقل شده است که مى‏آوریم .
عن زراره عن ابى جعفر علیه السلام قال ما من عبد مؤمن الا و فى قلبه نکتة بیضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فی تلک النکتة نکتة سوداء فاذا تاب ذهب ذلک السوداء و ان تمادى فی الذنوب زاد ذلک السوداء حتى یغطى البیاض فاذا غطى البیاض لم یرجع الى خیر ابدا و هو قول الله تعالى بل ران على قلوبهم الآیة و قال ابوعبدالله علیه السلام یصدء القلب فاذا دکرته بآلاء الله انجلى عنه;
امام باقر علیه السلام فرمودند: هیچ بنده مؤمنى نیست، مگر آن‏که در دل او نقطه سفیدى وجود دارد . اگر مرتکب گناه بشود همان‏جا نقطه سیاهى بیرون مى‏آید . اگر از گناه توبه کند آن سیاهى مى‏رود و اگر بر گناه اصرار ورزد آن سیاهى افزون یافته تا آن‏که تمام سفیدى قلبش مى‏پوشاند و اگر قلب او سیاه شد رو به خیر و سعادت نمى‏رود و این است معناى عزل خداى متعال که فرموده است: «بل ران على قلوبهم‏» یعنى غالب شد بر دل‏هاى آنان آنچه را کسب مى‏کردند و نیز امام صادق علیه السلام فرمودند: دل انسان زنگ زده مى‏شود، هرگاه نعمت‏هاى الهى را یاد کند، زنگ آن برطرف مى‏شود . (21)
در ذیل آیه شریفه «غلبت علینا شقوتنا و کنا قوما ضالین‏» نیز هنگامى که خداوند از اهل جهنم سؤال مى‏کند که آیا آیات ما بر شما در عالم دنیا خوانده نشد و شما تکذیب کردید؟ در جواب مى‏گویند: پروردگارا، شقاوت بر ما غالب شد و ما گمراه بودیم .
مرحوم طبرسى بعد از تفسیر سعادت و شقاوت مى‏گوید: معناى آیه این است که مستولى شد بر ما گناهان و موجب شقاوت ما شد و از آن‏جا که گناه باعث‏شقاوت آنها شده است، اصل گناه که سبب شقاوت را شقاوت نامیده، از باب اطلاق سبب بر مسبب . طبرسى گوید: بالاترین شقاوت براى انسان ترک عبادت خدا کردن، مشغول به اطاعت غیر خدا شدن، سرپیچى از اطاعت دلیل و برهان کردن و انجام کارها براساس هوا و هوس نفسانى است . (22)
از آیات و روایات زیادى استفاده مى‏شود که بدترین چیزى که عامل شقاوت انسان امت گناه و معصیت‏خداست، زیرا یکى از آثار گناه این است که انسان را به کفر مى‏کشاند تا آن‏جا که خدا را تکذیب مى‏کند:
«ثم کان عاقبة الذین اساءوا السوى ان کذبوا بآیات الله و کانوا بها یستهزئون‏» ;
سرانجام و عاقبت کار کسانى که مرتکب بدى‏ها شدند این است که آیا خدا را تکذیب کردند و آنها را استهزا مى‏کردند . (23)
نتیجه
از بحث‏ها و مطالبى که در این نوشتار گذشت و نیز از بحث‏هاى قرآنى و روایى مى‏توان به روشنى نتایج ذیل را گرفت:
1 . بین معناى لغوى سعادت و شقاوت و معناى اصطلاحى آن که نزد فلاسفه اسلامى به‏کار مى‏رود و مورد بحث و بررسى قرار گرفته است، تناسب کامل وجود دارد و معناى مورد نظر از معناى لغوى آن گرفته شده است .
2 . در ماهیت و حقیقت مفهوم سعادت و شقاوت، آن گونه که فلاسفه بزرگ، مانند ارسطو، ابن‏سینا و صدرالمتالهین و دیگران بیان کردند، با آنچه از آیات شریفه قرآن و روایات استفاده مى‏شود، نه تنها منافاتى وجود ندارد، بلکه هماهنگى و مطابقت است و هریک مکمل دیگرى به‏حساب مى‏آید .
3 . بنابراین، باید گفت که حقیقت‏سعادت رسیدن انسان است‏به هدف نهایى و کمال واقعى خودش که عبارت است از: قرب الى‏الله و یا به تعبیر ارسطو خیر مطلق، زیرا کمال و خیر مطلقى غیر از ذات مقدس الهى وجود ندارد . هرگاه انسان به آن مرحله عظیم برسد، قطعا روح او داراى بهجت و سرورى مى‏شود که هیچ شادمانى و سرورى به منزلت آن نخواهد رسید . در عالم آخرت نیز در جوار ذات الهى متنعم به نعمت‏هایى مى‏شود که هیچ گوشى نشنیده، و هیچ چشمى ندیده و بر دل هیچ کسى خطور نکرده است . و این سعادت مطلق محل بروز و ظهورش جهان آخرت است، اگرچه سعادت نسبى که آن را سعادت جسمانى نامیده‏اند، در دنیا براى انسان بروز و ظهور مى‏کند و این سعادت جسمانى، همان خیر مضاف یا خیر نسبى است که در کلمات فلاسفه آمده است و ارسطو آنها را برمى‏شمارد، مانند علم، معرفت، داشتن اعوان و انصار، مال حلال، فرزندان صالح و همسر خوب که انسان را در امور دنیا و آخرت یارى رساند و یا نعمت‏هاى دیگرى از این قبیل .
4 . رسیدن به کمال و سعادت نه تنها ذاتى انسان نیست، بلکه امرى است اختیارى و باید هرکسى با اعمال اختیارى به‏طور و آگاهانه و براساس انتخاب راه صحیح آن را به‏دست آورد . عواملى که انسان را به سعادت و کمال حقیقى مى‏رساند عبارت است از: علم و معرفت‏به‏خدا، ایمان محکم به‏ذات مقدس الهى و سایر عقاید، انجام اطاعت‏خالصانه، اعمال شایسته و تزکیه و تهذیب روح از اخلاق رذیله . در یک جمله مى‏توان گفت که انسان در اثر تکامل در دو بعد حکمت نظرى و عملى، قادر است‏با اعمال اختیارى خود به هدف اصلى خود که همان سعادت و خوش‏بختى است، نایل شود .
پى‏نوشت‏ها:
1) احمدبن فارس، معجم مقائیس اللغه، ج 3، ص 57 .
2) همو، مجمع اللغه، چاپ مؤسسه الرسالة عراق .
3) ابن‏منظور، لسان العرب، ج 3، دار احیاء، التراث العربى، ص 212 .
4) محقق نراقى، جامع السعادة، ج 1، چاپ نجف اشرف ص 39 .
5) بوعلى‏سینا، اخلاق نیکو ماخس، ترجمه دکتر سید ابوالقاسم پورحسینى، انتشارات دانشگاه تهران، ص 5 .
6) صدرالمتالهین شیرازى، اسفار، ج 9، چاپ مصطفوى قم، ص 121 .
7) همو، شواهد الربوبیه، ص 251 .
8) همان، اشراق ششم از مشهد سوم .
9) شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، دارالکشف الاسلامیه، ص 272 .
10) شواهد الربوبیه، ص 252- 253; الاشارات والشبهات، ج 4، ص 27- 31 نقل به مضمون، چاپ لبنان، تحقیق دکتر سلیمان دنیا .
11) اسفار، ج 9، چاپ مصطفوى قم، ص 25- 126 .
12) سید رضى، نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 20 .
13) آمدى، غرر الحکم، نشر دارالکتاب اسلامى، قم، حکمت 7164، ص 92 .
14) عصر (103)، آیه 1 و 2 .
15) فیاض لاهیجى، گوهر مراد، چاپ کنگره لاهیجى، ص 181- 183 .
16) علامه سیدمحمدحسین طباطبایى، تفسیرالمیزان، ج 9، ص 18 .
17) هود (11) آیه 5- 6 .
18) المیزان، ج 12، ص 18 .
19) علامه طبرسى، مجمع‏البیان، ج 3، انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشى، ص 194 .
20) علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 4، طبع اسلامى تهران، ص 81 .
21) مجمع‏البیان، ج 5، از انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشى رحمه الله، ص 453 .
22) همان، ج 4، از انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشى رحمه الله، ص 119 .
23) روم (30) آیه 9 .