بازنمایی موانع تحقق طرح های توسعه شهری در ایران، مرور نظام مند مطالعات سال های 1393 تا 1403 (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
مقدمه توسعه شهری در ایران به عنوان یکی از حوزه های اصلی سیاست گذاری عمومی، همواره با چالش های بنیادینی در حوزه های نهادی، مدیریتی، قانونی و اجرایی مواجه بوده است. علی رغم تلاش های گسترده طی دهه های اخیر برای تدوین و اجرای طرح های جامع و تفصیلی در شهرهای مختلف، نتایج حاصل از این سیاست ها در بسیاری از موارد با اهداف از پیش تعیین شده فاصله معناداری داشته اند. طرح های توسعه شهری به عنوان اسناد رسمی و بلندمدتِ هدایت توسعه کالبدی، اجتماعی و اقتصادی شهرها، اغلب یا به طور ناقص اجرا شده اند یا در مراحل اجرایی دچار تغییرات گسترده و گاه انحراف از مسیر اصلی خود شده اند. این مسئله، موجب بروز ناهماهنگی در ساختار فضایی، تعارض منافع میان نهادهای درگیر، ناکارآمدی نظام تصمیم گیری و در نهایت عدم تحقق اهداف عدالت محور و کارآمد توسعه شهری شده است. یکی از دلایل اصلی این ناکارآمدی، عدم شناخت دقیق و نظام مند از موانع تحقق پذیری طرح های توسعه شهری در ایران است. در شرایطی که نظام برنامه ریزی شهری در کشورهای موفق، همواره در حال بازنگری مبتنی بر ارزیابی عملکرد و تحلیل ساختاری است، نظام برنامه ریزی شهری در ایران به طور عمده درگیر تکرار چرخه ای از تدوین طرح بدون اجرای کامل و ارزیابی مناسب است. از سوی دیگر، تحولات سیاسی، اقتصادی و نهادی در سطوح مختلف کشوری، به پیچیده تر شدن این مسئله دامن زده و موجب شده است که عوامل مؤثر بر ناکامی این طرح ها، نه به صورت منفرد، بلکه در قالب شبکه ای پیچیده و درهم تنیده از عوامل ساختاری و کارکردی بروز پیدا کنند. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف تحلیل عمیق و نظام مند موانع تحقق پذیری طرح های توسعه شهری در ایران انجام شده است. این پژوهش تلاش دارد با بهره گیری از رویکرد کیفی و با اتکا بر مرور نظام مند ادبیات علمی، ابعاد مختلف این موانع را شناسایی کند و تحلیلی از روابط میان آن ها ارائه دهد. هدف نهایی این پژوهش، فراهم سازی زمینه ای علمی و کاربردی برای ارائه راهکارهای عملی و مؤثر در جهت اصلاح نظام برنامه ریزی و اجرای توسعه شهری در ایران است. مواد و روش ها پژوهش حاضر در چارچوب پارادایم تفسیرگرایی و با بهره گیری از روش کیفی مبتنی بر مرور نظام مند انجام گرفته است. در این راستا، با تمرکز بر مطالعات منتشرشده طی بازه زمانی ده ساله (۱۳۹۳ تا ۱۴۰۳)، تلاش شده است تا مجموعه ای از مقالات علمی مرتبط با موضوع طرح های توسعه شهری در ایران جمع آوری، غربال گری، و تحلیل شود. این بازه زمانی به دلیل هم زمانی با برخی تغییرات مهم سیاست گذاری و تحولات نهادی در حوزه مدیریت شهری انتخاب شده و واجد اهمیت ویژه ای است. در مرحله گردآوری داده ها، از مجموعه ای از واژگان کلیدی نظیر (طرح جامع شهری)، (طرح تفصیلی)، (تحقق پذیری توسعه شهری)، (موانع اجرای طرح ها) و (برنامه ریزی شهری ایران) استفاده شد. جست وجو در پایگاه های معتبر اطلاعات علمی از جمله (پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی)، (پایگاه استنادی علوم جهان اسلام)، (گوگل اسکالر) و سایر منابع علمی مرتبط صورت گرفت. پس از استخراج مقالات، بر اساس معیارهای موضوعی، روش شناختی و محتوایی، تنها مقالاتی که بیشترین ارتباط با اهداف پژوهش داشتند انتخاب شده و سایر موارد کنار گذاشته شدند. مرحله بعدی پژوهش به کدگذاری باز و تحلیل محتوای کیفی مقالات منتخب اختصاص یافت. با استفاده از نرم افزارهای تحلیل داده های کیفی و بر مبنای چارچوبی نظری، داده ها در قالب مضامین کلان و خرد دسته بندی شدند. این شیوه تحلیل، امکان شناسایی الگوهای پنهان، تضادهای مفهومی، و نیز روابط علّی میان موانع مختلف تحقق پذیری طرح های توسعه شهری را فراهم ساخت. همچنین، تعامل بین متغیرهای نهادی، قانونی، مشارکتی، مالی و مدیریتی به صورت ساختارمند بررسی شد تا بتوان تصویر دقیق تری از ماهیت چندوجهی موانع به دست آورد. یافته ها یافته های پژوهش بیانگر آن است که تحقق ناپذیری طرح های توسعه شهری در ایران ریشه در عوامل چندلایه و در هم تنیده دارد. نخستین و برجسته ترین مانع، ضعف شفافیت نهادی و تداخل در مسئولیت ها و اختیارات نهادهای مختلف شهری است. در بسیاری از موارد، نبود تقسیم کار روشن میان نهادهای تصمیم ساز، مجری و نظارتی به بروز تعارض در عملکرد، موازی کاری و کاهش اثربخشی تصمیمات منجر شده است. این موضوع نه تنها موجب تمرکزگرایی در ساختار مدیریت شهری شده، بلکه مشارکت نهادهای محلی را نیز تضعیف کرده است. دومین مانع مهم، وجود تعارض های سازمانی و عدم هماهنگی بین نهادهای دولتی، شهرداری ها، شوراهای شهر و سایر ذی نفعان است. این تعارض ها باعث شده است که فرایند تصمیم گیری و اجرای طرح ها با چالش های متعدد روبه رو باشد و هیچ نهادی مسئولیت پذیری کامل در قبال اجرای موفق طرح ها نداشته باشد. سومین مانع، ضعف نظام قانونی و ساختارهای حقوقی حاکم بر برنامه ریزی شهری است. قوانین موجود نه تنها پاسخ گوی پیچیدگی های امروز توسعه شهری نیستند، بلکه با بروکراسی شدید و پیچیدگی های حقوقی، فرایند اجرای طرح ها را کند و دشوار کرده اند. در بسیاری موارد، خلأهای قانونی و عدم روزآمدسازی مقررات، امکان بهره گیری از ظرفیت های نوین مدیریتی و مالی را از میان برده اند. از دیگر یافته های کلیدی پژوهش، می توان به کمبود منابع مالی پایدار اشاره کرد. وابستگی شدید طرح ها به بودجه های دولتی، تخصیص نامنظم اعتبارات، و ضعف نظام مالیاتی شهری، همگی باعث شده اند که طرح های توسعه شهری از منظر مالی ناپایدار و آسیب پذیر باشند. این امر به تأخیر یا توقف پروژه های عمرانی و اجرایی منجر شده است. همچنین، مشارکت ندادن واقعی ذی نفعان، به ویژه ساکنان محلی، بخش خصوصی و سازمان های مردم نهاد، از عوامل مهم دیگر در ناکامی طرح ها محسوب می شود. این فقدان مشارکت، نه تنها به کاهش کارایی اجتماعی طرح ها منجر شده، بلکه در بسیاری موارد مقاومت محلی در برابر طرح ها را نیز افزایش داده است. این مسئله، پیامدهای مستقیم بر کیفیت اجرا، مقبولیت اجتماعی و استمرار فرایندهای توسعه شهری داشته است. درنهایت ، باید به روابط پیچیده و علّی میان این موانع اشاره کرد. تحلیل ها نشان داد ضعف در یک حوزه (مثلاً نهادها) می تواند به تشدید مشکلات در سایر حوزه ها (مثلاً منابع مالی یا مشارکت اجتماعی) منجر شود. این روابط پیچیده، لزوم اتخاذ رویکرد سیستمی در مواجهه با مسائل توسعه شهری را آشکار می سازد. نتیجه گیری پژوهش حاضر با ارائه تحلیل جامع از موانع تحقق پذیری طرح های توسعه شهری در ایران، نشان می دهد این موانع فقط نتیجه عملکرد یک نهاد یا متغیر خاص نیستند، بلکه حاصل برهم کنش مجموعه ای از عوامل ساختاری، نهادی، قانونی، مالی و اجتماعی اند که در قالب یک سیستم پیچیده عمل می کنند. از این رو، هرگونه تلاش برای بهبود تحقق پذیری طرح های توسعه شهری باید با نگاهی کل نگر و سیستمی صورت گیرد. اصلاحات پیشنهادی این پژوهش شامل موارد زیر است: • اصلاح ساختار نهادی و بازتعریف وظایف نهادهای مسئول توسعه شهری به منظور حذف تداخل ها، ارتقای شفافیت و افزایش پاسخ گویی نهادی؛ • بازنگری و به روزرسانی قوانین و مقررات توسعه شهری به گونه ای که انعطاف پذیر، مشارکت محور و کارآمدتر باشند؛ • طراحی نظام مالی پایدار از طریق تنوع بخشی به منابع درآمدی شهرداری ها، ایجاد صندوق های حمایتی و جذب سرمایه گذاری بخش خصوصی؛ • تقویت مشارکت واقعی ذی نفعان در تمامی مراحل تهیه، تصویب، اجرا و ارزیابی طرح ها؛ • توانمندسازی مدیریت محلی از طریق آموزش، تفویض اختیار، و ارتقای ظرفیت فنی و اجرایی در شهرداری ها و شوراهای شهر؛ • ایجاد سازوکارهای نظارتی مستقل و کارآمد برای پایش اجرای طرح ها، جلوگیری از انحرافات و افزایش شفافیت در گزارش دهی. در نهایت، موفقیت در تحقق اهداف طرح های توسعه شهری مستلزم تحولی ساختاری و مشارکت جویانه است که در آن، تمامی اجزای سیستم شهری در قالب یک شبکه هم افزا عمل کنند. بی توجهی به این مسئله، به استمرار ناکارآمدی و تعمیق شکاف میان برنامه ریزی و واقعیت منجر خواهد شد.Representation of Barriers to the Implementation of Urban Development Plans in Iran: A Systematic Review of Studies (2014–2024)
Introduction Urban development in Iran has consistently faced fundamental challenges across institutional, managerial, legal, and operational domains. Despite extensive efforts over recent decades to formulate and implement comprehensive and detailed plans in various cities, the outcomes of these policies have often diverged significantly from their predetermined objectives. Urban development plans, serving as official and long-term documents guiding cities’ physical, social, and economic growth, have frequently been either partially executed or subjected to substantial alterations during implementation, sometimes deviating from their original trajectories. This has led to spatial disorganization, conflicts of interest among involved institutions, inefficiencies in decision-making systems, and ultimately, the failure to achieve equitable and effective urban development goals. A primary reason for this inefficiency is the lack of a precise and systematic understanding of the barriers to the feasibility of urban development plans in Iran. While urban planning systems in successful countries are continually revised based on performance evaluations and structural analyses, Iran’s urban planning system largely remains entangled in a cycle of plan formulation without full execution or proper assessment. Furthermore, political, economic, and institutional transformations at various national levels have compounded the complexity of this issue, resulting in a network of intertwined structural and functional factors contributing to the failure of these plans. In this context, the present study aims to conduct a comprehensive and systematic analysis of the barriers to the feasibility of urban development plans in Iran. Utilizing a qualitative approach and systematic review of scientific literature, this research seeks to identify various dimensions of these obstacles and analyze their interrelationships. The ultimate goal is to provide a scientific and practical foundation for proposing effective solutions to reform Iran’s urban planning and implementation system. Materials and Methods This study was conducted within the interpretive paradigm, employing a qualitative method based on a systematic review. Focusing on studies published over ten years (2014 to 2024), efforts were made to collect, screen, and analyze a collection of scientific articles related to urban development plans in Iran. This timeframe was selected due to its concurrence with significant policy changes and institutional developments in urban management, rendering it particularly pertinent. During the data collection phase, a set of keywords such as (comprehensive urban plan), (detailed plan), (feasibility of urban development), (barriers to plan implementation), and (urban planning in Iran) was utilized. Searches were conducted in reputable scientific information databases, including the Scientific Information Database of Jihad University, the Islamic World Science Citation Center, Google Scholar, and other relevant scientific resources. After extracting articles, only those most closely aligned with the research objectives, based on thematic, methodological, and content criteria, were selected, while others were excluded. The subsequent phase involved open coding and qualitative content analysis of the selected articles. Utilizing qualitative data analysis software and a theoretical framework, data were categorized into major and minor themes. This analytical approach facilitated the identification of hidden patterns, conceptual contradictions, and causal relationships among various barriers to the feasibility of urban development plans. Additionally, interactions among institutional, legal, participatory, financial, and managerial variables were systematically examined to better understand the multifaceted nature of these obstacles. Findings The study’s findings indicate that the infeasibility of urban development plans in Iran stems from multilayered and interconnected factors. The foremost and most prominent barrier is the lack of institutional transparency and overlapping responsibilities and authorities among various urban institutions. The absence of clear delineation of duties among decision-making, executive, and supervisory bodies has frequently led to performance conflicts, redundancy, and diminished decision-making effectiveness. This issue has not only resulted in centralized urban management structures but has also weakened the participation of local institutions. The second significant barrier is organizational conflicts and a lack of coordination among governmental institutions, municipalities, city councils, and other stakeholders. These conflicts have complicated the decision-making and implementation processes of these plans, with no single institution assuming full responsibility for their successful execution. The third barrier pertains to the weaknesses in the legal system and the prevailing legal structures governing urban planning. Existing laws fail to address the complexities of contemporary urban development and, due to excessive bureaucracy and legal intricacies, have rendered the implementation process slow and challenging. Legal gaps and the lack of updated regulations have often eliminated opportunities to leverage modern managerial and financial capacities. Another key finding is the shortage of sustainable financial resources. The heavy reliance of plans on government budgets, irregular allocation of funds, and weaknesses in the urban taxation system have collectively rendered urban development plans financially unstable and vulnerable. This has led to delays or halts in construction and implementation projects. Moreover, the lack of genuine participation from stakeholders, particularly local residents, the private sector, and non-governmental organizations, is another critical factor in the failure of these plans. This absence of participation has not only reduced the social efficiency of the plans but has also, in many cases, increased local resistance to them. This issue has had direct consequences on the quality of implementation, social acceptance, and continuity of urban development processes. Finally, the study highlights the complex and causal relationships among these barriers. Analyses revealed that weaknesses in one area (e.g., institutions) can exacerbate problems in other areas (e.g., financial resources or social participation). These intricate relationships underscore the necessity of adopting a systemic approach to address urban development issues. Conclusion This study provides a comprehensive analysis of the barriers to the feasibility of urban development plans in Iran, demonstrating that these obstacles are not merely the result of the actions of a single institution or variable but are the outcome of the interplay among structural, institutional, legal, financial, and social factors operating within a complex system. Therefore, any efforts to enhance the feasibility of urban development plans must adopt a holistic and systemic perspective. The proposed reforms from this study include: • Institutional Reform: Redefining the responsibilities of institutions involved in urban development to eliminate overlaps, enhance transparency, and increase institutional accountability. • Legal and Regulatory Updates: Revising and updating urban development laws and regulations to make them more flexible, participatory, and efficient. • Sustainable Financial Systems: Designing a stable financial system by diversifying municipal revenue sources, establishing support funds, and attracting private sector investments. • Stakeholder Engagement: Strengthening genuine stakeholder participation throughout all stages of plan preparation, approval, implementation, and evaluation. • Local Management Empowerment: Empowering local management through training, delegation of authority, and enhancing the technical and executive capacities of municipalities and city councils. • Independent Oversight Mechanisms: Establishing independent and effective oversight mechanisms to monitor plan implementation, prevent deviations, and increase transparency in reporting. Ultimately, achieving the objectives of urban development plans requires structural and participatory transformation, wherein all components of the urban system operate synergistically. Neglecting this issue will perpetuate inefficiencies and deepen the gap between planning and reality.
تبلیغات
