تعین فرهنگی اجتماعی معرفت در قرآن (مقاله پژوهشی حوزه)

چکیده

موضوع این مقاله درحقیقت، «تعین فرهنگی اجتماعی معرفت از منظر قرآن» است. محتوای اصلی این عبارت پرسش از تأثر و تشخصی است که معرفت های مختلف از عوامل فرهنگی اجتماعی می پذیرد و در آیات قرآن بدان اشاره شده است. به کمک برخی روش ها، ازجمله روش های تحلیل محتوای کیفی و تفسیری، از دلالت ها و التزامات آیات قرآن در زمینه معرفت شناسی و جامعه شناسی در راستای ساخت یک چهارچوب معرفتی اجتماعی بهره گرفته شده است. بر این اساس، عوامل اثرگذار بر معرفت متعدد و به ترتیب اولویت طولی عبارت است از: خداوند، انسان، عوامل غیبی، طبیعت و اجتماع. اثرگذاری خداوند متعال بر معرفت حتمی است. اراده تکوینی الهی درخصوص اعمال اختیاری، از مسیر اراده انسان می گذرد؛ بنابراین، مسئولیتش نیز با انسان است. در درجه دوم، انسان و فطرت انسانی قرار دارد و اراده انسانی در این میان شاخص است. در درجه سوم، باید از اثرگذاری موجودات غیبی، نظیر فرشتگان و شیطان یاد کرد؛ فرشتگان در راستای هدایت (معرفت صادق) و شیطان، در راستای ضلالت (معرفت کاذب) انسان می کوشند. در درجه چهارم اثرگذاری، عوامل طبیعی و فرهنگی اجتماعی قرار دارند؛ محیط طبیعی تأثیر بسزایی در وضع روانی مردم دارد. همچنین، عوامل «اجتماعی» اثرگذار بر معرفت را می توان بر محور کنش های انسانی و ساختارهای اجتماعی تنظیم کرد؛ زبان، گفتار و دیگر کنش های انسانی ازجمله عوامل اجتماعی است که تعامل غیرقابل انکاری با شناخت ها و روحیات وی دارد؛ به علاوه، ضرورت زندگی اجتماعیْ انسان ها را کنار هم قرار می دهد و هویت های جدیدی ( فرهنگی اجتماعی) به وجود می آورد. شاید اولین قدم عملی برای ایجاد چنین هویت هایی خانواده باشد. غیر از خانواده، در سطح متوسط، از پیوندهای مبتنی بر دوستی و هم نشینی می توان سخن به میان آورد. همچنین، از پیوندهای در سطح کلان، دو عامل ثروت و قدرت بسیار اهمیت دارند. این هویت های جمعی در ایجاد معرفت های جمعی نقش بسزایی دارند. تأثیر این عوامل به شکل علیت ناقص است، حتمی نیست و در چهارچوب اختیار و فطرت انسان شکل می گیرد. البته همه این اثرگذاری ها در پرتو احاطه و حضور باری تعالی است: « وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحیط» (بروج: ۲۰): «و خدا از هر سو برایشان محیط است ».