مطالعات تاریخ آذربایجان و ترک

مطالعات تاریخ آذربایجان و ترک

مطالعات تاریخ آذربایجان و ترک سال 1 پاییز 1402 شماره 1

مقالات

۱.

ماهیت شهرها و راه های مواصلاتی در آذربایجان باستان و مکان یابی آنها

کلید واژه ها: شهر راههای مواصالتی آذربایجان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۳ تعداد دانلود : ۱۷
زندگی انسان پس از غارنشینی بین دو قطب حرکت و ماندگاری در نوسان بوده و سپس اجتماعات اولیه انسانی در روستاها شکل گرفت. با رواج تجارت ارتباطهای انسانی بیشتر شده و شهرها توسعه یافتند و شهر نماد تحول سیاسی و اجتماع ی – اقتصادی گردید. در آذربایجان نیز ردپای انسانهای اولیه را در غارهای مختلفی چون تام تامای اورمیه و آزیخ فضولی دیده شده است. به سبب آب و هوای مناسب، زیستگاههای اولیه بشری از ده هزار سال قبل در شهرهای آذربایجان در تپه های موسوم به کول تپه در اطراف دریاچه اورمیه شکل گرفته است. در این شهرهای تپه مانند احتیاجات اولیه انسان اولیه نظیر ظروف و سلاح های اوبسیدینی کشف گردیده است. در هزاره دوم قبل از میلاد با افزایش ثروت دیوارکشی دورتادور مناطق اسکان انسان آذربایجانی شکل گرفت. از آغاز قرن نهم پیش از میلاد به مدد منابع آشوری و سپس اورارتویی، اطلاعات مفیدی از استقرار مردمان آذربایجان در شهر- دژهایی داریم. تصاویر آشوری از دژهای مادی نشان می دهد این دژهای محصور همچون معماری دوره اورارتو در دیوارهای سنگی محکم، ساختمانهای محکمی بودند بر بالای ارتفاعات طبیعی و یا گاهی بر خاکریزها و تپه های مصنوعی. در طول حصار برجهایی به فاصله های معین تعبیه شده بود و سر برجها و حصار برای تیراندازی از کمان، کنگره دار بود. در سده های بعدی به سبب کمبود اطلاعات، معلوماتی از شهرهای آذربایجان نداریم. در منطقه آذربایجان به غیر از برخی فرضیات هیچ مدرک قطعی در مورد دوره مسمی به نام هخامنشی وجود ندارد. با حمالت یونانی ها به تدریج کلمه آذربایجان با حدود کمابیش حدود تاریخی امروزین شکل می گیرد و با اتکا به منابع یونانی - رومی اطلاعات مفیدی از پایتخت و شهرهای بزرگ آذربایجان در دست می باشد. با حمایت هلنیسم غربی در آذربایجان راههای ارتباطی بیش از پیش شکل می گیرد و زمینه برای تجارت بین المللی در آذربایجان بوجود می آید. در سده های بعدی مسمی به دوران اشکانیان و ساسانیان اطلاعات مربوط به شهرها آذربایجان کمابیش همانی بوده که در منابع یونانی-رومی ذکر گردیده است. ماهیت و جایگاه شهرها و راههای مواصالتی آذربایجان در طول تاریخ باستان چگونه بوده است؟ سوالی است که در این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی پاسخ داده خواهد شد.
۲.

علی اکبر سعیدی سیرجانی و سلسله های ترک تاریخ ا یران

کلید واژه ها: ناسیونالیست ایرانی ترک فارس صفوی سلجوقی غزنوی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۴ تعداد دانلود : ۱۴
به اعتقاد ناسیونالیستهای فارسی گرای ایرانی سلسله های ترک تاریخ ایران در دوران اسلامی، کارنامۀ مثبت و قابل دفاعی نداشته اند و حاکمیت ایشان جز استمرار ظلم، خشونت، غارت و کند ساختن پیشرفت در حوزه های مختلف، حاصل دیگری برای ایران به ارمغان نیاورده است. از نظر این گروه اگر در دوران اسلامی اتّفاقات مثبتی نیز رخ داده، این اتّفاقات از دو منشأ سرچشمه گرفته اند. منشأ اوّل سلسله های ایرانی و پارسی دوران اسلامی بوده اند، که ماهیّتی تمدّنساز و فرهنگ پرور داشته و حکومتی مبتنی بر یک مکتب و فلسفۀ حکمرانی مجرّب و والا تشکیل داده بودند. منشأ دوم اتّفاقات مثبت دوران اسلامی وزرای فارسی و ایرانی بوده اند، که به مدد نبوغ و هنر زمانشناسی خود، ضمن راه گشودن به دربار ترکان و در اختیار گرفتن زمام سیاست در این دربارها، شاهان بی فرهنگ و سرکش ترک را به خدمت اهداف هنرپرورانه، تمدّنسازانه و فرهنگدوستانۀ خود درآورده اند!بر همین اساس ناسیونالیستهای فارسیگرا و ترکستیز معاصر ایرانی بر اساس یک قاعدۀ مورد وثوق و عمل در میان همۀ پیروان این مکتب، در تحلیلهای تاریخی خود، همۀ اتّفاقات مثبت در موضوعات مختلف را به سلسله های ایرانی و وزرای نفوذ کرده در تشکیلات سیاسی ترکان منتسب کرده و در نقطۀ مقابل مجموعهای از رذایل فکری و عملی را به پادشاهان و سلسله های ترک منتسب میکنند. علی اکبر سعیدی سیرجانی به عنوان عضوی از این مکتب به این بخش از اصول تعیین شده برای تحلیل وقایع تاریخ ایران توجه کاملی نشان داده و سلسله های ترک دوران اسلامی اعم از غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، صفویان و قاجار را آماج حمالت و عیبجوییهای خود قرار داده و چهره ای واپسگرا، ضد فرهنگ، بی تمدّن، بی نصیب از فلسفۀ حکومت و محروم از اندیشۀ پویا از سلسله های ترک ترسیم می کند و سرداران ترک را عامل توقّف آزادگی و فضای علم و اندیشه و تضارب آرا در ایران معرّفی کرده و در کنار آن برخی چهره های به زعم خود ایرانی، همکاری کننده با سلسله های ترک را مورد حمله قرار میدهد.  
۳.

نقدی بر نگرش های متفاوت به حوادث و شخصیت های تاریخی آذربایجان: چرا قاجار سقوط کرد؟ چرا ایران توسعه نیافت؟

کلید واژه ها: مشروطه آریاگرایی ملی گرایی ترک آذربایجان گرایی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۷ تعداد دانلود : ۱۵
شکی نیست که انقالب مشروطه و حرکات آزادیخواهانۀ آن بُرهه، یکی از متلاطمترین دوره ها و در عین حال از گره های کور تاریخ معاصر ایران میباشد. به ویژه شکستهای پی در پی ترکان آذربایجان در حرکت مشروطه، نهضت خیابانی، پیشه وری و در حرکتهای بعدی، دخالت دول استعماری روس و انگلیس، سقوط دولت ترک قاجار و بر سر کار آمدن دولت شعوبی پهلوی، این سؤال را در ذهن هر انسان ترک ایرانی و آذربایجانی به وجود میآورد، که علل این باختهای سنگین چه بوده و کُمیت ترکها در کجای کار میلنگید؟ میتوان با قاطعیت گفت تجمّع و تنش ناشی از این ذهنیّت بود، که در سال 56- 57 ( 1978 -1979) موجب درهم شکستن فنر ذهنی ترکان آذربایجان شد و شرکت گسترده و برق آسای آنها، نقشی تعیین کننده در پیروزی سریع انقالب اسلامی بازی کرده و فرصت نداد شعوبیّه و حامیان استعماری آنها، انقلاب را در مسیرهای پیچ در پیچ سیاسی و دیپلماسی سرگردان نمایند. حرکت تاریخی ترکان آذربایجان و ایران عملا عکس -العملی محکم و مبتنی بر منش ملّی و تاریخی بود، که در مقابل مظالم و نژادکشیهای اعمال شده بر ملّت ترک، توسّط شعوبیّه و با حمایت و دخالت مستقیم دول روس، انگلیس در سالهای 1917 ،1919 آمریکا در حوادث 19۴5 و در طول حکومت پهلوی ایجاد گردید، در عین حال نشانهای از بیداری ابتدایی شعور و بینش ملی کوفته شده و خفتۀ ملت ترک آذربایجان در جهت قطع ارگانیک ارتباط فرهنگی، سیاسی و نظامی شعوبیّه با استعمارگران بوده است؛ ارتباطی که علیرغم خواستۀ آریاگرایان، هنوز بعد از گذشت نیم قرن، عمدتاً به دلیل ملاحظۀ قوای ملی اسلامی آذربایجان، امکان ترمیم پیدا نکرده است. این نوشته نگاهی به نقطه نظرات گروههای مختلف موافق و مخالف حرکت مشروطه و وقایع مشابه در دوران پهلوی انداخته و تلاش دارد ارزیابی جدیدی در تحلیل این حوادث و علل آن ارائه دهد. 
۴.

ذکر جمیل خاطرات وقایع آذربایجان سال های 1324 1325 با تأکید بر خاطرات مرحوم رضا رسولی رضا همراز

نویسنده:

کلید واژه ها: رسولی آذربایجان 1945-1946 حکومت ملی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۶ تعداد دانلود : ۱۸
حکومت ملّی آذربایجان و حوادث شیرین و تلخ آذربایجان در سال های 1325 1324 یکی از جنجالی ترین و مهم ترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران به شمار می آید، که به رغم پدید آمدن آثار نوشتاری و پژوهش های نسبی انجام شده در باره آن واقعه، یکی از موضوعات مغفول مانده تاریخ آذربایجان می باشد. با این حال عده ای از متصدیان امر آن واقعه برای بازگویی خاطرات آن دوران اقداماتی انجام داده اند. یکی از این افراد مرحوم رسولی وزیر اقتصاد حکومت ملی آذربایجان بود. وی یکی از خوشنام ترین وزرای کابینه پیشه وری بود، که به علت خدمات و فعالیت های صادقانه خود با وجود محکومیّت به حبس پنج ساله توام با کار در دادگاه نظامی حکومت پهلوی، نهایتاً مورد عفو محمدرضاشاه قرار گرفت.وی پس از سقوط حکومت ملّی آذربایجان، که حدود دو سال نیز متواری بوده و زندگی مخفیانه ای را سپری می کرد؛ به تحریر خاطرات خود پرداخت و گاهی اوقات از بیم رژیم شاهنشاهی، که دشمنی عجیبی با خلق و حکومت ملّی آذربایجان داشت و در یورش وحشیانه به آذربایجان بنا به روایتی بیست و پنج هزار نفر را کشته و هزاران نفر را آواره و بی خانمان کرده بود؛ از بیان بسیاری از خدمات ارزنده خویش در پست وزارت اقتصاد صرف نظر می کند و در جاهایی نیز از بیم افتادن یادداشت هایش به دست نامحرمان و مدرک سازی علیه خود، آب تطهیری بر روی اعمال حکومت پهلوی می ریزد، تا مانع پرونده و سندسازی علیه خود گردد. این مقاله بر اساس خاطرات مرحوم رسولی به ذکر وقایع خونین آن دوران می پردازد.  
۵.

مختصری از جغرافیای تاریخی آذربایجان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۵ تعداد دانلود : ۲۶
جغرافیای تاریخی علمی است، که به شناخت شهرها و قصبات یک مملکت، یا یک منطقه و استان می پردازد، که روز و روزگاری در تحت تابعیت، یا حاکمیت اداری یک استان یا مملکتی بوده و بعد طی گذشت روزگار و مرور زمان از مرکز قبلی خویش جدا و خود دارای حاکمیت یا مرکزیت جدید گردیده اند. بدین ترتیب کتاب هایی نیز با عناوین جغرافیای تاریخی مثلاً: ایران یا خراسان و اصفهان و ... به رشته تحریر درآمده اند.در مبحث جغرافیای تاریخی آذربایجان نیز علاوه بر سرزمین های تحت عنوان اصلی «استان های آذربایجان شرقی و غربی و جمهوری آذربایجان» بحث از استان ها و شهرهایی می شود، که امروزه در تحت تابعیت اداری آذربایجان نیستند، ولی قبلاً از مضافات (اضافه شده های) آذربایجان محسوب می شدند. در این مقاله کوشش گردیده به شیوه ای مختصر و مفید به شهرهایی که روزگاری در تحت تابعیت آذربایجان بوده اند؛ پرداخته شود، تا معلوم گردد آذربایجان نیز مثل خراسان به سرزمین های وسیعی اطلاق می شد، که در پروسه تاریخی خود به کمتر از نصف حدود قبلی و واقعی خود تقلیل یافته است.
۶.

On Ararat an Armenian Movie

کلید واژه ها: Ottoman Turks Azerbaijan Armenia Ararat

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۴ تعداد دانلود : ۱۴
Art and literature have always been applied as a favorite way of conveying human experiences through centuries to next generations. However, sometimes they have been not used as art for art’s sake. Utilitarian literature and art have usually been abused to misrepresent facts and real human history. World War I was a catastrophic disaster for the whole world, especially for the Muslim people living in the Ottoman empire territory and neighboring regions. Since then the separated small countries have been suffering periodical catastrophes afterword. Literature and art, consequently, were affected by them. According to the attitude of the literary figures and artists toward those historical experiences and human sufferings, their productions have tried to be effective on the world’s attitude toward those events. Ararat is one of them. It is an Armenian movie that was produced in Canada and won 2003’s Canadian Film Festival first prize. The main character of this movie is an Armenian young boy who travels to the city of Van in Türkiye and remember his nation’s past experiences during World War I in the city, according to the producers’ point of view. The main episodes are the flashbacks to the war between Armenian people and Turkic troops in Van through which war crimes are depicted to arouse the audience’s hatred toward Turks in the world. The film producers have inefficiently tried to produce a show through which make the world believe that there has been a genocide by Turkic troops against Armenian people living in the region during World War I. While western world is trying to condemn all hate speeches toward other races, ethnicities and nations around the world, the production of such a film in a country which obviously declares herself as one the most democratic countries in the world does not seem so appropriate to their democratic slogans. Through this essay the researcher will try to analyze it and depict some facts that the producers have tried to misrepresent. Because it is a movie that has dealt with the relationship between the Ottoman Empire and the Armenians living in the territory before World War I. 
۷.

پیره ترک مست عشق بررسی ملمع های شیخ صفی الدین اردبیلی و اهمیت آن در آشنایی با جایگاه و تأثیر گویش کهن ایرانی جنوب دریای خزر در بین صوفیان ترک آذربایجانی

نویسنده:

کلید واژه ها: پیره ترک مست عشق ملمع های شیخ صفی فهلویات یا ملمع های شیخ صفی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۴ تعداد دانلود : ۱۷
در این تحقیق تلاش نموده ایم که با تکیه بر نسخه خطی سلسله النسب اقدام به بررسی و رد ادعای کسروی در مورد آذری بودن دو بیتی های عرفانی شیخ صفی نموده، سپس با نشان دادن اهمیت شیخ زاهد در این اشعار، تاثیرگیری شیخ صفی از استاد خود شیخ زاهد و اهمیت یافتن گویش کهن گیلانی در نزد شیخ صفی و صوفیان ترک آذربایجانی را ثابت کنیم، آنچه مشخص است، تمام بررسی های انجام شده درباره این دوبیتی ها توسط کسروی و پیروان او با عدم خوانش نسخه خطی و پیش فرض ترک نبودن آذربایجان و نبود لغات عرفانی ترکی و عربی در این دوبیتی ها می باشد که همین امر موجب ناتوانی آن ها در بررسی دقیق و ارائه مفاهیم عمیق عرفانی این ملمع ها شده است.  
۸.

ردپای آلبان ها در قره داغ

نویسنده:

کلید واژه ها: آلبان ق‍ره داغ آذربایجان ترک ارمنی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۷ تعداد دانلود : ۱۷
قبل از ورود اسلام به منطقه آذربایجان، مردم آذربایجان شمالی عمدتاً مسیحی بودند. ایجاد الفبای آلبانی، بهبود خط آلبان، تأسیس مدارس، ترجمه ادبیّات مذهبی از سریانی و یونانی به آلبان و امتیازات حاکمان آلبانی به کلیساها و روحانیون مسیحی، نقش عمده ای در گسترش و استقرار مسیحیت داشت. آلبان ها در مقابله با ساسانیان از بیزانس پیروی می کردند. با ورود اسلام، با توجّه به اینکه آلبان ها تابع خلیفه نشدند، اتّخاذ سیاست هایی که ادامه سیاست ساسانیان بود، وضع منطقه را پیچیده تر می کند. در این بین بعد از ورود اسلام، بیشتر آلبان ها مسلمان شده و در هویّت آذربایجانی و ترک خود باقی ماندند. به گونه ای که در یافته ها تحت نام «اولاد الاغوان» از آنها نام برده شده است. از طرفی نیز اکثر آلبان هایی که مسلمان نشدند، به مرور زمان آسیمیله گشته و ارمنی، یا گرجی شدند و در ادامه این روند آسیمیلاسیون، طی سال های 1910 1911 آثار و اسناد متعلّق به آلبان ها، که در دست روس ها بود، با هدف هویّت سازی برای ارمنی ها، از بین برده شد. به استناد برخی منابع، بابک خرمی نیز آلبان تبار بود و پیروانش بعد از مرگ او به بیزانس پناه بردند. در دوران صفوی نیز شاه اسماعیل از ارامنه در مقابل آلبان ها بخصوص آلبان هایی که در منطقه قره داغ حضور داشتند. حمایت کرده است، که این نکته نشان از حضور آلبان ها در منطقه قره داغ دارد. المقدسی، جغرافی دان سرشناس، نیز به حضور آلبان ها در اطراف رود آراز اشاراتی کرده است.