جستارنامه ادبیات تطبیقی

اسطوره ها، داستان های راست و مقدّس اند که در دوران ازلی، متناسب با شرایط جامعه در دوران های مختلف، به گونه ای نمادین  و تخیّلی به انحای گوناگون رواج می یابند؛ بنابراین می توان آثار و علائم بن مایه های اسطوره ای را علاوه بر متون حماسی و دینی، در منظومه های غنایی نیز مشاهده نمود. یکی از منظومه های عاشقانه قرن پنجم، منظومه ویس و رامین اثر فخرالدّین اسعد گرگانی است که سرشار از بن مایه های اسطوره ای است. نویسنده در این پژوهش به شیوه توصیفی – تحلیلی و ابزار کتاب خانه ای درصدد آن است تا به بررسی بن مایه ها و حوادث اسطوره ای مرتبط با معشوق با نظر به ویژگی تطبیق پذیری، تکرارشوندگی و معناافزایی در روند داستان بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که کدام یک از بن مایه های اساطیری توانسته اند در منظومه عاشقانه ویس و رامین، مرتبط با معشوق، مجال حضور و تجلّی یابند؟ و چگونه این بن مایه ها با توجّه به محتوا و ساختار ویژه منظومه ویس و رامین، تحوّل یافته اند؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که در روایت و پیرنگ داستان ویس و رامین و یا الگوی حوادث به رویدادها و حوادث اساطیری همچون همچون آیین وصال، بالارفتن از مکانی خاص، باکره بودن، پایین آمدن از مکانی خاص، آزمون تشرّف و سحر و جادو و مفاهیمی که با باورها و آیین های اساطیری پیوند دارند و در شکل گیری رویدادها نقش مؤثری ایفا نموده اند؛ اشاره شده است.

از مهم ترین زمینه های پژوهش در سال های اخیر، مربوط به مقالات علمی و طرح مباحث میان رشته ای درباره آن ها است. یکی از این موضوعات، پژوهش در حیطه علوم روان شناسی در آثار ادبی و تطبیق آن با تئوری های جدید روان شناسی است. نویسنده در این پژوهش، درصدد آن است تا مؤلفه های روان شناسی شفقت گیلبرت را با عنایت به کتاب قابوس نامه، بررسی و  سپس با علم روزِ روان شناسی منطبق سازد. شفقت و مهربانی یکی از مضامین اخلاقی و انسانی است که در کتاب های ادبیات فارسی و همچنین در علوم روان شناسی بدان پرداخته شده است. نویسنده در این پژوهش به شیوه توصیفی- تطبیقی و با ابزار کتاب خانه ای به موضوع  مهربانی و شفقت در قابوس نامه بر اساس مؤلفه های روان شناسی گیلبرت پرداخته اند. باوجود هم پوشانی واژه شفقت با  کلماتی همانند  همدلی و همدردی، مهربانی، دل سوزی و ترحّم در ادبیّات فارسی، مفهوم روان شناختی آن با معنای کلمات مذکور، متفاوت است. در ترجمه کتاب ها و نظریّه های گیلبرت، کلمه شفقت بیانگر ویژگی های دوازده گانه ای است که بر اساس آن «انسان مهربان» تعریف شده است. با مقایسه و بررسی مؤلفه های روان شناسی شفقت گیلبرت با قابوس نامه این نتایج حاصل می شود که مفاهیم انسانی مطرح شده به وسیله عنصرالمعالی، قرن ها قبل از بیان این مفاهیم در روان شناسی، رواج داشته و مورد بحث و تبادل نظر قرارگرفته است. این مسئله حاکی از  غنای فرهنگی و ادبی زبان و ادبیات فارسی است که متأسفانه در جامعه ما مورد بی توجّهی قرار گرفته و به جای آن، علوم پیش رفته روان شناسی و غربی مؤیّد این  مباحث و نظریّات شده است.

اصل تضاد از مهم ترین عوامل رشد و شکوفایی شخصیّت در بخش ناخودآگاه جمعی ذهن آدمی می باشد که در مکتب روان شناسی تحلیلی یونگ، برانگیزاننده کل رفتار و تولیدکننده کل انرژی روان است. یونگ با مقایسه ای علمی میان انرژی روانی و نیروی بیولوژیک پایسته، رابطه ای عمیق میان شدّت انرژی روانی اسطوره ها و ماهیّت مفهومی آنان ایجاد می کند تا جایگاه مفهومی آنها در لایه های عمیق آثار ادبی و هنری به خوبی نمایان شود. در این پژوهش، با توجّه به انرژی روانی و نیروی درونی در اسطوره ها، آثار پدیدآورندگانی چون فروغ فرخ زاد و أمل دُنقُل براساس اصل تضاد (دوگانگی) یونگ مورد کاوش قرار می گیرند تا میزان و شدّت تأثیرپذیری آنان از ماهیّت پارادوکسیکال نمادین عناصر اسطوره ای و متضادهای وحدت یافته آتش و آب و مظاهر مختلف مثبت و منفی آنها در آثارشان مانند باران، چشمه، رودخانه (رود)، جویبار، شیطان، سیل و مرداب و غیره، با توجّه به ناملایمات و ناکامی های جهان معاصر، با روشی توصیفی تحلیلی نشان داده شود و درنتیجه؛ اندیشه سیاسی و اهداف آرمان گرایانه این شاعران اسطوره پرداز که همانا تکیه بر نگرش های معنادار و گرایش های دوگانه روانی اسطوره های مقدّس و آرمانی با مظاهر پاکی، پاک کنندگی، باروری، حاصلخیزی، نوزایی، پویایی، بالاروندگی، نامیرایی، رستگاری، روشنایی و غیره است، بیشتر نمایان گردد.   

بثّ الشکوی یا شکواییه، یکی از مضامین و انواع ادبی فرعی است که به معنی درددل و گلایه کردن از رویدادهای رنج آور و دردناک زندگی و بازگو کننده درد و یأس و تیره روزی گوینده آن است. مسئله مهم آنجاست که اصولاً شکواییه ها از نظر موضوع و محتوا متنوعند و نیز عوامل بسیاری از جمله حسّاسیت ها و شرایط روحی خود شاعر و هچنین عوامل اجتماعی و سیاسی حاکم بر محیط زندگی او بر تنّوع مضامین و مفاهیم موجود در گلایه ها تأثیرگذارند. به همین سبب، نویسندگان در مقاله کنونی مساعی خود را صرف ارائه پاسخی متقن و مستدل به این سوال نموده اند که: «مهم ترین درون مایه های شکوائیه مثنوی معنوی مبتنی بر چه مضامینی هستند؟» فرضیه مقاله حاکی از وجود سه درونمایه کلان فرهنگی، سیاسی و مذهبی می باشد. یافته های مقاله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی نشان دهنده این موضوع است که شکوائیه های فرهنگی شامل مواردی همچون شکایت از حاسدان، حیله گران و متکبران، مقلدان بی هنر، اهل شک، ناسپاسان، خرقه پوشان و ریاکاران است. شکوائیه های با مضامین سیاسی شامل مواردی همچون شکایت از حاکمان ظالم، دولت های ستمگر، قدرت طلبان و طالبان ریاست می باشد و در نهایت شکوائیه های با مضامین مذهبی شامل مواردی همچون شکایت از مدّعیان دیندار و دروغین، شیفتگان دنیا، بی دینان و دین فروشان می شود

عارفان یاد الهی را از منازل مهم سلوکِ عرفانی برای رسیدن به قرُب الهی می دانند. در این دیدگاه مفهوم ذکر عرفانی سید علی بن شهاب بن محمّد همدانی (714-786 ه.ق) از (عرفای اهل صحو و پیرو طریقت کبرویه) و شیخ ابوالحسن علی بن جعفر بن سلمان خرقانی (425-352 ه.ق) از (عرفای اهل قبض و پیرو بایزید بسطامی) مورد مطالعه تطبیقی قرار داده شده است. هدف این پژوهش، بررسی مفهوم ذکر، شباهت و تفاوت ، تبیین و تأثیر اذکار از منظر دو عارف مذکور است. با توجه به این که خرقانی و همدانی توجه و ابتکارات خاص در زمینه ذکر داشته اند. لذا ضروری دانسته شد که نظرات آن ها در این زمینه بررسی شود. از مطالعه تطبیقی مفهوم ذکر از نظر عرفای مورد بحث دانسته می شود که اینان چگونه توانسته اند با نگاه عاشقانه یا تلفیق علم و عمل همراه با معرفت به مفهوم ذکر معنا دهند؛ بر اساس یافته های پژوهش، مهمترین شباهت در مفهوم ذکر از نظر این دو عارف این است که ذکر را یاد الهی و فراموشی خود و محو در ذات الهی دانسته اند. آن ها در اذکار خود به آیات و روایات اهمیت داده اند. مهمترین تفاوت آن ها در نگرش امی خرقانی و عالمانه همدانی و نوع اداکردن ذکر(جهری یا خفی)، بالاترین ذکر و زمان ذکر بوده است. به همین دلیل به بررسی نظرات آن ها با توجه به نوع شناخت معرفتی در سلوک و ذکر الهی آن هاپرداخته شده است. این پژوهش، با روش تحلیلی، اسنادی- توصیفی، با تأکید بر چارچوب نظری آثار منثور خرقانی و همدانی به صورت کتاب خانه ای و دیجیتالی به تبیین وجوه افتراق و اشتراک مبانی و پیامدهای ذکر در سلوک آن ها پرداخته شده است.       

شاعران با خروج از هنجارهای متعارف، شگردهای شگفتانه در زبان و مضمون جهت رستاخیر سخن خویش از رهگذر آشنایی زدایی ابداع می کنند تا در طیفی تازه و وسیع با مخاطب خود ارتباط برقرار سازند و دریافت های عادی او را تغییر دهند که به این هنر رستاخیز سخن، تکنیک ادبی می گویند، هنجارگریزی از راهکارهای مهم تبدیل زبان به عنوان ماده ادبیات به شعر است که البته در گرو ذهن خلاق است تا آن جا که اصل رسانی آسیب نبیند «لیچ» زبان شناس انگلیسی هنجارگریزی را ابزار شعر آفرینی می داند مقاله حاضر با هدف بررسی و تحلیل انواع هنجارگریزی در شعر یدالله رؤیایی سعی دارد تا بر اساس الگوی هشت گانه ی لیچ (هنجارگریزی نحوی، زمانی، معنایی، واژگانی، سبکی، نوشتاری، گویشی، آوایی) و به روش تحلیلی توصیفی مؤلفه های هنجارگریزی اشعار یدالله رؤیایی ازشاعران حجم گرا، بپردازد. نتایج یافته ها نشان می دهد یدالله رؤیایی، شاعر و منتقد معاصر از روش ها و ترفندهایی در این راه سود جسته که عبارتند از: توازن (موسیقی شعر): انواع فرا هنجاری ها: فرا هنجاری معنایی و آشنایی زدایی. وجه غالب در هر مجموعه از اشعار رؤیایی نسبت به مجموعه دیگر متفاوت است و رؤیایی در هر مجموعه شعری خود به فراخور زمان سرایش آن و تکامل تجربه های زبانی اش از بخشی از این ترفندها بیشتر سود جسته است.

هر داستان از اجزایی تشکیل شده است که پیکره آن داستان را تشکیل می دهند و نقد و برّرسی هنر داستان پردازیِ نویسندگان، با بررسی و تحلیل این عناصر نمود می یابد. پژوهش حاضر به بررسی عناصر داستان در رمان «پستچی» از چیستا یثربی اختصاص یافته است. معیار انتخاب، توجّه و استقبال مخاطبان به این رمان بوده است. هدف این پژوهش، نقد و تحلیل عناصر داستان و کیفیّت کاربرد آن در این رمان عاشقانه است تا به این سؤال پاسخ دهد که بارزترین عناصر داستانی در رمان پستچی کدامند؟ بدین منظور به شیوه کتابخانه ای- اسنادی و به روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از عناصر ساختاری طرح بعد از بیان طرح کلّی پژوهش، پیشینه تحقیق و بعد از تبیین انواع داستان، به برّرسی عناصر مهم این رمان پرداخته شد. مهم ترین یافته های حاصل از این تحقیق این است که پیرنگ داستان ها از نظم علّی و معلولی خاصی پیروی می کند و اغلب دارای گره گشایی و پیرنگی ساده و ابتدایی است. شخصیّت ها بیشتر انسانی و ایستا هستند. موضوع عاشقانه و غالباً حقیقت مانندی در داستان ها برقراراست. زاویه دیدی که برای روایت داستان ها پیش گرفته شده زاویه دید اوّل شخص است و گفتگوها در روند داستان بسیاراثرگذار است. نویسنده اغلب به ذکر صحنه به شیوه تلخیص و کوتاه نمایی پرداخته است

مقاومت از جمله امور فطری است که در اشعار فارسی ضرورت آن، به زیبایی تمام مطرح شده و در آیات قرآن مبانی این ضرورت مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند متعال از یک سو مسلمانان را از سازش و تسلیم شدن در برابر معاندین نهی می کند و از دیگر سو به لزوم صبر و استقامت در برابر دشمنان تأکید دارد. قرآن و روایات اسلامی هزینه سازش و تسلیم در برابر دشمنان را بسیار سنگین تر از مقاومت و پایداری می دانند.  اسلام دین اعتدال است و مقاومت و پایداری در برابر عواملی است که توازن جامعه را - چه در بعد داخلی و چه در بعد خارجی- بر هم می زنند. در اشعار فارسی مقاومت هم از جهت حسن فعلی و هم از جهت داشتن اهداف الهی و آثار اجتماعی لازم دانسته شده است. این امور از جمله مبانی فکری و اندیشه ای مقاومت هستند که در قرآن به وضوح مورد تبیین و تفصیل قرار گرفته اند. مقاله حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به مبانی قرآنی ضرورت مقاومت که در اشعار فارسی مطرح شده است، پرداخته است. نتایج حاصله نشان می دهد، ضرورت مقاومت در اشعار فارسی از جهات مختلف حسن فعلی نظیر هدفمندی ، قداست و داشتن اهداف الهی نظیر جلوگیری از تسلط باطل، عزتمندی دین خدا و آثار اجتماعی همچون سربلندی جامعه، گسترش عدالت تغذیه می کند.