پژواک زنان در تاریخ

حکومت ساسانی با پشتیبانی موبدان زرتشتی توسط اردشیر پاپکان در قرن سوم میلادی روی کار آمد. سلسله پادشاهی که او ایجاد کرد، حدود 400 سال دوام آورد و در نهایت با حمله اعراب برای همیشه از صحنه تاریخ حذف شد. ایلام نیز از قدیمی ترین حکومتهای فلات ایران است که حدود سه هزار سال از تاریخ جهان را به خود اختصاص داده است. در واپسین روزهای این تمدّن کهن، آریاییان کوچرو که نیاکان ساسانیان محسوب میشوند، به تدریج وارد فلات ایران شدند و سرانجام پس از قرنها سکونت، موفق گردیدند بر تمامی این سرزمین استیلا یابند. بیتردید در هر یک از این دو دوره با توجه به مدت زمان حکومت، جایگاه زن یکسان نبوده و در گذار روزگار، تغییر و تحولاتی را به دنبال داشته است. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی مبتنی بر داده های کتابخانه ای به بررسی و مقایسه جایگاه زن در هریک از دوره های مهم تاریخی مزبور پرداخته شده و سپس تأثیر ورود آریایی ها بر زندگی زنان جامعه ایلامی مورد تحلیل قرار گرفته است.

تأسیس مدارس دخترانه در بستر جنبش و فعالیتهای زنان نوگرا در عرصههای جدید نظیر مطبوعات، آموزش، مشارکتهای اجتماعی، حق رأی و ... در دوره قاجار شکل گرفت، همانگونه که مسئله زنان نیز از همین دوره مورد توجه روشنفکران و بعضاً مشروطه خواهان واقع شد. از این سالها به تدریج و به رغم موانع و محدودیتهای سنّتی جامعه، زنان به ویژه در میان اقشار فرادست به عرصههای مختلف اجتماعی و فرهنگی ازجمله آموزش راه یافتند. به طوری که در نتیجه جنبش مدرسه سازی و گسترش نظام آموزشی در این دوره و فراهم شدن زمینه تحصیل دختران، وجود آموزگاران زن و مرکزی برای آموزش تخصّصی آنها جهت شغل آموزگاری به یک ضرورت تبدیل شد. صرف نظر از برخی اقدامات پراکنده نظیر آموزش دختران متقاضی معلمی در مدرسه فرانکوپرسان – یکی از مدارس دخترانه فرانسویان در ایران اواخر عصر قاجار – آموزش برخی زنان در خارج از کشور و ...، تأسیس دارالمعلّمات در سال 1297 ش. مهمترین گام اساسی برای تربیت معلم زن به طور رسمی از طرف نهاد حاکمیت تلقی میشود. این رویکرد با تشکیل شورای عالی معارف از سال 1301 ش. و تصویب قریب ده قانون اعم از اساسنامه دارالمعلّمات، برنامه درسی، میزان شهریه محصلان و ...، و همچنین چند مرحله اصلاحات و الحاقات آنها و نهایتاً تبدیل دارالمعلّمات به دانشسرای دختران در سال 1315 دنبال شد. این مقاله به روش توصیفی – تحلیلی و با بهره برداری – نخستین بار – از اسناد شورای عالی معارف بر آن است تأسیس و گسترش مراکز تربیت معلم خاص زنان را در ایران با عنایت به گستره جغرافیایی، برنامههای درسی و ...، نقش عمدهای در ورود زنان به عرصههای اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار دهد. آموزش برخی موضوعات برنامه درسی دارالمعلّمات با عناوینی نظیر تعلیمات خانهداری، حفظ الصّحه و بچهداری، خیاطی، نقاشی و ورزش و به خصوص دروس جدید تعلیم و تربیتی از جمله اصول معرفه النّفس، علم تربیت، آموزش فنّ تدریس و تدبیر منزل، در این رویکرد، نقش اساسی داشت.

ثبت و ضبط تاریخ زنان با بهرهمندی از روش پژوهشی تاریخ شفاهی در اروپا و آمریکا، داده هایی را پدید آورد که هم مکمل اسناد مکتوب محسوب میشوند و هم ب عنوان منابعی جدید و منحصر به فرد به جریان تاریخ نگاری یاری میرسانند. تاریخ شفاهی زنان با رویکردی جامعه گرا و مردمی، هم از سوی طرفداران حقوق زنان مورد توجه واقع گردید و هم بهعنوان گرایشی بین رشته ای از درون گروه های تاریخ، علوم اجتماعی و مطالعات زنان متولد شد و رشد کرد. این رشته جدید از معارف انسانی در طول پنج دهه حیات خود با فراز و نشیب هایی متعدد رو به رو بوده است. تأمل در ضرورت پیدایش تاریخ شفاهی زنان، ویژگیهای این قسم از تاریخنگاری، جایگاه آن در پژوهشهای تاریخی، تحولات آن در دورههای مختلف و چشم اندازهای پیشِ روی، از مباحث حائز اهمیت در این حوزه به شمار میرود. آشنایی با روشهای به کار گرفته شده در زمینه گردآوری تاریخ شفاهی زنان در جوامع مختلف، علاقه مندان را از طی مسیرهای پیشین بینیاز میکند و افق هایی روشن را در برابر دیدگانشان میگشاید.

فمینیسم که به معنای «طرفداری از حقوق زن» و « جنبش آزادی زنان » است، به عنوان نخستین جنبش برابری خواه و زنانه کوشید تا ذهنیت جامعه را مبنی بر اینکه مردان برتر اند و زنان فروتر، – از عوامل اصلی شکلگیری این جنبشهای فمینیستی مبتنی بر تبعیض و بیعدالتی – تغییر دهد؛ زیرِ نام این جنبش برابری خواه، موجهایی چندگانه با هدف مشترکِ برابری جنسیتی به ظهور رسیدند که نقد فمینیستی، ثمره موج سوم است. نقد فمینیستی یا زن محور به عنوان یکی از رویکردهای نقد ادبی، در اواخر دهه 1960 با مطرح شدن رمان « اتاقی از آن خود » اثر ویرجینیا وولف رایج گردید. این شیوه از نقد به بررسی نقش زنان در دو محور « زن در مقام نویسنده » و « چهره ارائه شده از زن در آثار نویسندگان » میپردازد. هدف تحقیق حاضر نیز تلاشی برای بازنمود هویت زنانه و چهره ارائه شده از زن افغانستانی در رمان « هزار خورشید تابان » اثر خالد حسینی بر اساس مؤلّفههای نقد فمینیستی است.

یکی از جنبشهای اجتماعی که در دهه های اخیر برای مطرح کردن مسائل زنان، گسترشی فراوان یافته، فمینیسم است که برای اثبات یا به دست آوردن حقوق اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زنان در جوامع مردسالار تلاش میکند، و مدّتهاست که وارد ادبیات اجتماعی و فرهنگی ما هم شده است. در طول دو سده اخیر بهویژه پس از انقلاب مشروطه، تعاملات ادبی فراوانی میان ایران و کشورهای اروپایی از جمله فرانسه صورت گرفته است. یکی از این تعاملات، رواج ادبیات تطبیقی است. نگارنده این پژوهش سعی دارد با بهره گرفتن از همین نوع ادبیات به نقد فمینیستی دو رمان « جان شیفته » و رمان « طوبی و معنای شب » بپردازد. نویسندگان این دو اثر برای بیان مشکلات زنان، قالب رمان را انتخاب کردهاند. پیچیدگیها و ظرافتهای ضمیر آدمی در هر دو رمان در خلال عمل شخصیتها و حوادث داستان هر دو نویسنده بیان شده است. پژوهش مزبور درصدد است نگرش فمینیستی را از دیدگاه شهرنوش پارسیپور از دیار شرق، و رومن رولان فرانسوی از دیار غرب مورد بررسی قرار دهد؛ نیز تفاوتها و شباهتهایی را که در اندیشه این دو نویسنده درباره مسائل زنان وجود دارد، تحلیل کند. نتایج حاصل نشان داد که دو رماننویس مزبور در دو جامعه متفاوت با شرایط و آداب و رسوم فرهنگی و اعتقادی و اجتماعی متفاوت، پیامهایی مشترک چون ظلم در حقّ زنان، خیانت به زنان، سختگیری با زنان در محیط کار، افسردگی زنان، سنّتهای غلط حاکم بر دنیای زنان و ... را به گوش خوانندگان میرسانند؛ همچنین در دو رمان مزبور، از فمینیسم افراطی غربی که موجب سستی بنیان خانواده میشود، نشانههایی دیده نمیشود؛ نیز الگوهایی مانند ارتقای آگاهی زنان، تعظیم و بزرگداشت زنان، پاکدامنی زنان و ... را نیز در دنیای زنانه ارائه میدهند.

هنرهای دستی همواره در طول تاریخ و در بین اقوام و ملل مختلف از اهمیتی ویژه برخوردار بودهاند؛ زیرا علاوه بر اینکه نماد فرهنگی کشور محسوب میشوند یکی از وجوه تمایز فرهنگ هر منطقه و قوم از دیگری نیز به شمار میآیند. نگارنده درصدد کشف، شناسایی و توصیف زیباییها و پیچیدگیها در هنرهای دستی خطه کردستان بر آمده و به توصیف انواع هنرها و ویژگیهای خاص آن منطقه پرداخته تا شاید قدمی کوتاه جهت جلوگیری از فراموش شدن آنها بردارد. بهراستی هنرهای دستی زنان این خطه، تجلی فرهنگ، هنر و هویت ملّی و زاییده ذهن یک ایرانی اصیل و گویای فرهنگ و تاریخ قوم و ملتی است که طرحها و نقشها، طعمها و عطرها، رنگها و سایههای پنهان در آن، دانشی را به مخاطب منتقل میکند که بیشک دهها جمله و صدها کلمه نمیتواند چنین به روشنی از هویت و فرهنگ و نگاه یک قوم سخن گویند. روش پژوهش، توصیفی تحلیلی با رویکرد آسیبشناسی بوده و از شیوه اسنادی و میدانی (مشاهده) بهره گرفته است. ابزار اندازهگیری و گردآوری اطلاعات در انجام این پژوهش، مصاحبه، مشاهده، فیشبرداری، استفاده از بانکهای اطلاعاتی و شبکههای کامپیوتری، و از نظر هدف نیز کاربردی بوده است.