تفسیرپژوهی

قرآن پژوهان بر این باورند که قصص قرآن دارای پیام هایی برای مسلمانان است حتی اگر درباره اقوام و ملل و ادیان و پیامبران گذشته باشد. غالباً روش قرآن در نقل قصص، ارائه سر خط های لازم برای پیام گیری از آنها و نپرداختن به نقل تمام ماجرا با جزئیات است که برای برخی ناآشنایان با روش نقل داستان های قرآنی، گاهی سؤال برانگیز خواهد بود. حتی ظاهر برخی از آیات قصه های انبیاء در نگاه ابتدایی، با عصمت آنان و نیز برخی از مبانی دینی و یا مذهبی منافات دارد؛ لذا لازم است تا به شبهات پدید آمده پاسخ داده شود. درباره قصه حضرت سلیمان (ع) نیز شبهاتی ایراد گردیده است که مقاله حاضر سعی دارد شبهه های مربوط به قضیه هدهد را از قصه سلیمان نبی (ع) پاسخ گوید. شبهه رابطه علم غیب حضرت سلیمان (ع) با غیبت هدهد در صف لشکریان، بررسی وعده عذاب و ذبح هدهد توسط سلیمان (ع) از جمله شبهه های مطرح شده که پاسخ هایی توسط قرآن پژوهان ارائه گردیده است مانند انبیاء علم غیب دارند جز در مواردی بنا به مصلحت، مأمور به استفاده و عمل بر طبق آن به ویژه در حکومت داری نیستند؛ لذا هدهد در قلمرو علم ظاهری حضرت سلیمان (ع) گفته است که من چیزی می دانم که الان تو بدان احاطه نداری؛ هدهد تکلیف و مسئولیّت حکومتی داشته که در صورت تخلف شایسته توبیخ بوده و مؤاخذه سلیمان (ع) به آن شدت نیز بر اساس اهمیت نقش حکومتی او بوده است.

فرهنگ اسلامی در عصر حاضر کاستی هایی دارد که باید در رفع آنها بکوشد، تا خود را زایا و بارور نماید. برای رسیدن به فرهنگ اسلامی ایده آل راهی بس دشوار و موانعی سخت وجود دارد. از میان موانع ریز و درشت می توان به موارد ذیل اشاره نمود. عدم فهم صحیح اسلام، عدم توجه به کارو تلاش و جهل و ناآگاهی. همچنین برای اینکه فرهنگ اسلامی به قدرت و قوت مورد نظر خود برسد، با چالش های اساسی مواجه است. امت اسلامی بدون ترس و واهمه، باید با این چالش ها روبرو شده و بر آنها چیره گردند. چالش های اساسی عبارتند از؛ باز اندیشی نسبت اسلام یا مدرنیته، تهاجم فرهنگی، عدم توان پیش بینی حوادث، مقابله با هرگونه افراطی گری و تاکید بر عنصر گفتگو، اتّحاد و افزایش قدرت داخلی؛ حل این مسائل باید سریع صورت گیرد. تا زمانی که امت اسلام تکلیف خود را با این مسائل، روشن ننموده است، رسیدن به نقطه ایده آل، محال و ناممکن خواهد بود.

ادارک یا شعور توحیدی موجودات، آگاهی آنان به وجود خویش و آفریننده خود است که به موجب این علم، خالق خود را ستوده و تسبیح مى گویند. تسبیح حیوانات برای خداوند و شعور آنان نسبت به آن ذات تعالی، از جمله حقایقی است که قرآن کریم در ضمن بازگویی یک ماجرای داستانی یا به موجب امری قابل تذکر از زندگی حیوانات در کنار انسان ها، بیان نموده است. این پژوهش به منظور شناخت کیفیت ادراک توحیدی حیوانات به جمع آوری و بررسی آیات مرتبط با این مسئله، با استفاده از شیوه کتابخانه ای پرداخته است. از جمله نتایج به دست آمده، این است که هر یک از انواع حیوانات دارای شعوری توحیدی متناسب با وجود خود است که به وسیله آن در مسیر تکامل زندگی خویش در حال حرکت است.

علامه طباطبایی به عنوان یکی از اندیشمندان معاصر جهان اسلام در ترسیم هندسه معرفتی اسلام جایگاه ویژه ای برای «آزادی اندیشه» قائل است. این پژوهش بر آن است تا هندسه معرفتی پیش گفته را مورد بازنگری قرار داده و زیرساخت های آزادی اندیشه را از نظر وی بیابد. بر باور علامه، آزادی اندیشه در اسلام بر دو زیرساخت «نهاد جمعی اسلام» و «فطری بودن اسلام» بنا شده است. علامه اساس اسلام را تحفظ بر اصول برشمرده، آزادی اندیشه را با عنایت به نهاد جمعی دین مورد تایید اسلام دانسته است. از نظر علامه اجتهاد و تفکر جمعی زمینه ای برای رسیدن به آزادی اندیشه است و در موارد بروز شبهه، عرضه به کتاب و سنت به عنوان راه حل معرفی شده است. هماهنگی اسلام با فطرت انسان ها از دیگر زیرساخت های آزادی اندیشه از منظر علامه طباطبایی است. اسلام با دعوت به تبعیت از حقیقت، زمینه یگانگی و اتحاد را در میان انسان های گوناگون فراهم کرده و نسبت به عوامل اختلاف آفرین به نحو مناسبی راه کار ارائه نموده است.

قرآن کریم مجموعه ای از مهمترین عناصر محتوایی، بیانی و بلاغی را شامل می شود که علاوه بر دستورات گوناگون و حیات بخش برای زندگی انسان ها، مجموعه ای چندبُعدی از علوم گوناگون عقلی و نَقلی را عرضه کرده است؛ در میان این دانش ها، علوم بلاغی و لغوی جایگاه ممتازی دارند؛ چراکه از یکسو باعث فهم صحیح تر و رَساتر کلام خداوند می شوند و از سوی دیگر بر جنبه ی اعجازآمیز بلاغت و بیان وحی الهی در مقارنه و معارضه با سایر سخنان تأکید می کنند. مقاله ی حاضر، در راستای بررسی وجوه گوناگون معناشناسیِ واژگان قرآن، تحقیقی است در جهت توجّه و شناخت خصایص مختلف بیانی و محتوایی مادّه ی «رغب» در قرآن کریم با تکیه بر دیدگاه های تفسیری شیعه. نگارنده، در پژوهش حاضر، وجوه مختلف لُغوی و معنا شناسی واژه «رغب» را بررسی کرده، و در این مسیر، از مهمترین معاجم و کتب حوزه ی لغت و معنا از متقدّمان و متأخّران بهره برده است؛ «رغب» از اصول قرآنی می باشد؛ و مجموعاً در قرآن کریم هفت لفظ از این مادّه، در هشت آیه (سه آیه از سُوَر مکّی و پنج آیه از سُوَر مدنی) ذکر شده است؛ این مادّه به معنی نوعی از انواع حُبّ است که بر معنای شدّت اراده و میل و مقتضای حرص نسبت به چیزی دلالت می کند؛ همچنین مشخّص گردید اگر «رغب» به همراه «عن» بیاید چنانکه در سوره مریم آیه 46 آمده است معن ای نقیض ی «روی ب رگ ردانی د و اِع راض کرد» می دهد. نتایج پژوهش حاضر، نشانگر آن است که: در قرآن کریم، یا استناد بر کتب تفسیری شیعه، ساختار و محتوای آیات، پیوند مستحکمی با رویکردهای معناشناسی دارد چنانکه در مادّه رغب نیز بنا به فراخور بحث، معانی مختلفی اراده شده است، بر همین اساس، در منظومه معناییِ این واژه در آیات، می توان به دریافت هایی همچون «خواستن»، «امیدوار بودن»، «پناه بُردن»، «روی نمودن و متوجّه شدن»، «میل داشتن و آرزو نمودن» اشاره کرد.

داستان قوم بنی اسرائیل بیشترین تکرار و تأکید را در بین قصص قرآنی به خود اختصاص داده است. تأکیدات قرآن که معجزه الهی و کتاب هدایت است بدون حکمت نیست. بی تردید یکی از مهمترین حکمت های توجه قرآن به داستان های بنی اسرائیل، عبرت آموزی رفتار این قوم برای امت اسلام است. از سوی دیگر در روایات شیعه و سنی بر تکرار رفتارهای قوم بنی اسرائیل توسط امت اسلام تأکید شده است. یکی از این موارد نحوه برخورد امت اسلام با وصی پیامبر اکرم(ص) می باشد و سؤال اصلی این است که آیا این برخورد با رفتار بنی اسرائیل با اوصیای پیامبرانشان شباهتی داشته و در امت اسلام تکرار شده است؟ با مطالعه ی رفتاری دو امت بنی اسرائیل و اسلام به صورت تطبیقی و تحلیلی می توان حداقل سه شباهت را ارائه نمود. اولین وجه شباهت، اختلاف و دو دستگی است که امت اسلام مثل قوم بنی اسرائیل پس از شنیدن ندای وحدت پیامبرشان، گرفتار آن شدند. دومین وجه شباهت، تکذیب پیامبران و عصیان و سرپیچی از فرامین آن هاست که در امت اسلام هم این تکذیب و عصیان در خصوص تعیین وصی بعد از پیامبر اسلام(ص) صورت گرفت. شباهت سوم پیمان شکنی است که امت اسلام بعد از وفات پیامبر اسلام(ص) از عهد و بیعتی که با وصی ایشان برقرار نموده بودند، برگشتند و پیمان شکنی بنی اسرائیل را تکرار نمودند. در این پژوهش در مرحله گرداوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و در مرحله پردازش از روش تحلیلی و تطبیقی استفاده شده است.

یکی از حوزه های تحقیق و پژوهش، عرصه مباحث نوین علمی و عرضه ی آن به آموزه های علمی وحیانی است که محققان قرآنی با دانش ها و مطالعات ژرف خویش در این راه، توفیق خوبی داشته اند. بی تردید رشد چشمگیر علوم و دانش بشری در عصر حاضر و توسعه و پیشرفت دستاوردهای بشری، صحت حقانیت اشارات و اعجاز علمی این کتاب جاودان الهی رابیشتر به اثبات کرده است. اشاره به نیروی گرانش یعنی تأثیر کلیه اجسام بزرگ و کو چک در یکدیگر یکی از موارد اعجاز علمی قرآن است، زیرا قبل از نزول آیات مربوطه کسی از آن اطلاع نداشته است. مدت ها بلکه قرن ها بعد از نزول آیه، این دستاورد علمی توسط نیوتن و دیگران کشف شده است. نوشتار حاضر تلاش نموده است تا با ژرف کاوی مفهوم گرانش در آیات قرآن، به بیان و تبیین آن بپردازد و مبانی و آثار و فواید آن را اشارت نماید، و به این نتیجه دست یافته است که تفسیر علمی آن آیات، گویای اعجاز علمی قرآن می باشد.