تفسیرپژوهی

یکی از کهن ترین مسائل علوم قرآن، موضوع اعجاز قرآن است که در قرآن و روایات با نام های «آیه»، «بیّنه»، «برهان»، «سلطان»، «حجت» و ... از آن یاد شده است. بررسی سیر تاریخی موضوع، نشان از استعمال و رواج «معجزه»، «اعجاز» و «خرق عادت» از سوی متکلمان در قرن های 3 تا 5 هجری قمری دارد. با پیش فرض حجیت الفاظ قرآن، مسأله و دغدغه اصلی در این رابطه، آن است که عدم استفاده قرآن و روایات از لفظ معجزه و تأسی اهل بیت (ع) به استعمال واژه های مرسوم در قرآن (فارغ از روایات اندک موجود با لفظ معجزه که نیاز به تحلیل و بررسی دارد) چه دلیلی داشته است؟ در کاوش انجام شده با روش توصیفی تحلیلی روشن شد که الفاظ قرآنی علاوه بر در برداشتن معنای معجزه و خرق عادت مصطلح و رویکرد نبوت شناسانه، دارای رویکردی معرفت شناسانه با اهداف تربیتی و هدایتی بوده است و این امر، نشان از حکمت خداوند در گزینش واژه ها داشته و ما را به سمت پیروی و رواج واژگان قرآنی سوق خواهد داد.

اختلاف قرائت قرآن کریم از ابتدای ظهور خود، با این پرسش چالش برانگیز همراه بوده است: آیا موارد مورد اختلاف در قرائت قرآن، از حیث اصول کلی و موارد جزئی(فرش الحروف) به معنا و دلالت قرآن آسیب می رساند؟ و در حقیقت: آیا این موارد اختلاف قرائت، دارای توجیه نقلی و علمی به خصوص از نظر علم نحو(که مهم ترین مرجع اثبات و رد صحت دلالت یک وجه در یک متن است) دارند؟ از این رو، مفسّران و نیز نحویّان از دیرباز، درصدد بیان وجوه صحّت تک تک قرائت های قرآنی بوده و نسبت به برخی از علما- که در خصوص برخی از قرائت ها  تردیدهایی داشته- موضع گرفته و ادله مختلفی برای اثبات صحّت این قرائت ها از حیث معنا و عربیت ارائه داده اند. این پژوهش، به روش کتابخانه ای و جمع بندی و تجزیه و تحلیل داده ها، تلاش دارد این دانش را از حیث اصطلاح، تاریخ، روش و گونه های توجیه و نیز منابع مهم آن مورد بررسی قرار داده تا علاوه بر آشنایی هر چه بیشتر نسبت بدین دانش، به پرسش مطرح پاسخ داده شود که اختلاف قرائت های قرآنی، فارغ از اصالت یا عدم اصالت آن، از حیث اعراب و معنا قابل توجیه می باشند.

یکی از باورهای دینی که وجه مشترک آموزه های و حیانی به شمار می رود، «نجات شناسی» است. یکی از آموزه های مهم حیاتی و نقطه مشترک همه ادیان- که از رهاورد تطبیق آن، دستاوردهای عظیم فکری و کاربردی نصیب جوامع بشری خواهد شد- مسأله «نجات و انتظار منجی» و چگونگی نگرش به فرجام جهان و تاریخ است. از این رو، امید به «آینده روشن» و «نجات انسان»، نقطه مشترک همه ادیان است که برخی از محقّقان، همین عطش و سوز فطری و دسته جمعی بشر را، بهترین دلیل بر وجود منجی ای می دانند که انسان را به نجات برساند و عطش او را سیراب کند؛ زیرا، عطش انسان، بهترین گواه بر وجود آب در هستی است. مسأله نجات از دیدگاه یهود؛ یعنی نجات قوم یهود توسط ماشیح از نسل داوود پادشاه در سرزمین صهیون، و از دیدگاه مسیحیت نجات از گناه و مرگ ابدی، و از دیدگاه اسلام نجات از تمام آلام روحی و جسمانی عالم پس از مرگ است. پژوهش حاضر به این نتیجه دست یافته است، که همه ادیان معتقدند که در عصر آخرالزمان بشر در رابطه با اخلاق و معنویات در سیر نزولی به سر می برد و خود نمی تواند به تنهایی به این انحطاط پایان بخشد مگر این که یک شخصیت آسمانی بلندپایه که از مبدأ وحی سرچشمه می گیرد ظهور کند و جهان را از جهل، تاریکی و ظلم رهایی بخشد. نیز اصل ظهور منجی در میان همه ادیان امری مسلم است، ولی این به معنای یگانه انگاری در همه زمینه ها و دیگر اصول و فروع نیست.

قرآن کریم، برترین و آخرین پیام خدا و ارزشمندترین گوهر گرانبهایی است که با بلیغ ترین آداب سخن، مفاهیم و معارف الهی را در اختیار ما قرار می دهد. در آیات قرآن، آن چنان ارتباط و تناسبی وجود دارد که تألیف کلام همچون ساختمان محکمی درآمده و زیبایی یک پیکره و یک تابلوی بسیار ممتاز و بی نظیری را به خود گرفته استکه در تناسب آیات، ضروری است. باید پذیرفت که در بین یک مجموعه آیات که در موضوع واحدی وارد شده اند، باید نوعی ارتباط و قدر مشترکی باشد، به اعتبار این که دارای هدف واحد و قدر جامع و مشترک واحد بوده و جمعاً یک کلام محسوب می شوند که برای ایفای هدف واحدی نازل گشته اند. رابطه بین صدر و ذیل آیات نیز از ضروریات محاوره عرفی است و گرنه کلام و سخن از سخن و کلامی که دارای هدف واحد و جامع باشد، خارج گشته؛ بلکه لازم می آید که حکیم مطلق در بین امور بی ربط و بدون مناسبت، جمع نموده باشد و این از حکیم مطلق محال است. بنابراین، تناسب بین محتوای آیات و ذیل آن، امری عقلی است؛ بلکه همان ارتباط و تناسب لفظی و معنوی است که شأن آیات و مقام بلاغت و فصاحت آن ها را بالا برده و تکمیل می نماید و زیبایی و حسن یک آیه، در همین تناسب و ترابط لازم در فواصل آیات نهفته است. دربررسی سوره آل عمران به برخی از این تناسب ها برمی خوریم که از جمله آن هاست: ارتباط ذکر اسمای الهی در آخر آیات با محتوای آن،ضمانت اجرایی حکم مطرح شده در صدر آیه،علت بیان حکم و فایده حکم که در ابتدای آیه مطرح شده است.

نوشتار حاضر با توجه به شبهات مطرح در خصوص جاودانگی قرآن و در پاسخ به ادعای محدود بودن پیام قرآن به زمان یا مکان خاصی نگارش یافته است. چنین مسأله ای از جوانب مختلف می تواند مورد بررسی قرار گیرد، لکن این مقال درصدد تبیین دیدگاه علمی و استدلال های علامه طباطبایی و راه گشایی اندیشه های او در خصوص فرامکانی و فرازمانی بودن پیام قرآن، و در پاسخ به این سوال است که؛ گستره ی شمول و عمومیت زمانی و مکانی پیام قرآن کریم از دیدگاه علامه طباطبایی چقدر است؟ بر این اساس، این مقال، دلایل جاودانگی قرآن را از دیدگاه علامه طباطبایی به روش اسنادی و رویکرد قرآنی تبیین کرده است. علامه طباطبایی، با استناد به آیات قرآن در سه دسته -که دسته اول با عنوان آیات جاودانگی قرآن؛ شامل آیات حفظ، عزت، تحدی، تدبر و تبیان، دسته دوم با عنوان آیات جاودانگی دعوت؛ مشتمل بر آیات انذار، هدایت، تذکر و شمولیت خطاب های قرآنی، و دسته سوم با عنوان جاودانگی رسالت پیامبر؛ شامل آیات بعثت و اظهار دین اسلام بر سایر ادیان - بر جاودانگی قرآن کریم استدلال کرده است. علامه طباطبایی با نقل روایات در پنج دسته؛ شامل نو بودن قرآن در هر زمان، روایات جری و تطبیق، حدیث ثقلین، روایات هادی بودن قرآن و روایات بطن، بر جاودانگی قرآن استدلال کرده و بدین نتیجه رسیده که پیام های قرآنی برای همه جهانیان در همه مکان ها جاودان و شامل است.

آرامش، از لوازم ضروری حیات انسان است؛ در واقع، تمام تلاش انسان برای دستیابی به آرامش روحی و معنوی در زندگی است. امروزه کوچکترین مسأله، انسان را آشفته کرده و آرامش درونی اش را به مخاطره می اندازد. افکار منفی و مخرب، سوء ظن ها، مشکلات مادی، انواع اضطراب ها و بیماری ها از جمله مسائل برهم زننده آرامش می باشند. در این راستا، قرآن کریم و ائمه معصومین، فرمایشات گران سنگی دارند که انسان ها را به خوش بینی نسبت به خداوند و امید به فضل و کرم او در مواجهه با ناملایمات زندگی دعوت می کنند. در این مقاله، سعی شده است به خوش بینی، راه های دستیابی به آن، پیامدها ونقش آن در رسیدن به آرامش، پرداخته شود.      ازجمله راه های رسیدن به خوش بینی عبارتند از: عبادت، ترتیب اثر ندادن به سوءظن، پرهیز از پیش داوری و قضاوت زود هنگام، توجه به حضور خدا، نیک انگاری و احسان به مردم. حسن ظن رهایی از گناه و اندوه ناشی از آن،الفت با دیگران، سلامتی دین،حل مشکلات مردم، کاهش غم و ناراحتی ورسیدن به آرامش می شود.

نگاه وجودی به مسائل و مباحث فلسفی از حیث آن که وجود خود را در جهان منکشف، و چیزهای دیگر را نیز حاضر می کند در فلسفه غربی امری مستحدث و مربوط به اواخر قرون نوزده و بیست است که در قالب فلسفه وجودی تجلی کرده است؛ اما اگر با دقت به آن بنگریم، می بینیم که در سنت دینی چنین نگاهی، تاریخی چند هزار ساله دارد و در ادیان ابراهیمی سه گانه حضوری فعال و پویا دارد. به خصوص اگر به مسأله ترس آگاهی، ترس از دست دادن معصومیت از گناه، توبه و حضور وجودی در پیشگاه ربوبیت بنگریم. همه مضامین در قصه حضرت آدم ظهور و بروز  فعال تری دارد. داستان حضرت آدم (ع) - که تجسم جوهره انسانیت است - در جهان قبل از هبوط و قبل از انکشاف، وجود اصیل و تبدیل آن به وجود غیر اصیل تجلی می کند؛ اما در جهان پس از هبوط وجود غیر اصیل و چگونگی تبدیل آن به وجود اصیل به ما نشان داده می شود. در این تلاش شده است تا وجود اصیل به معنای حضور در پیشگاه ربوبیت، چگونگی شکل گیری و تبدیل آن به غیر اصیل و طریقه دریافت مجدد وجود اصیل را نشان داده شود.