کریم علیمحمدی

آیات ارث در قرآن، یکی از مباحث ویژه و پر چالش احکام اسلامی است؛ توجه به مبانی فقهی و حقوقی در آیات الاحکام، بیانگر دستورالعمل سنت های اصیل اعتقادی است. تدوین این مقاله، در راستای تبیین واژه ارث در قرآن، به ویژه در خصوص دو آیه مندرج در سوره های نمل و مریم می باشد. رویکرد تاریخی و فراز و فرود های استنباطی گروه ها و نحله های اسلامی، با تاثیرپذیری از فضای جامعه و اثرات مسائل سیاسی حکومت های وقت، حساسیت موضوع را دوچندان کرده است. در این نوشتار، ابتدا به مستشکل یکی از نویسندگان به آیات مذکورپرداخته شده، سپس دیدگاه های مختلف تفسیری، با لحاظ نظرات اعتقادی موافقین و مخالفین و برداشت آن ها از آیات الهی آورده شده است. بررسی اصالت استنادات روائی، پیرامون آیه یادشده و موضوع چالش های تاریخی با توجه به رویدادهای سیاسی، مورد بحث و فحص قرار گرفته؛ در نهایت اثبات مسئله در خصوص این که موضوع مطروحه، ارث بوده یا هبه و اعطائی رسول مکرم اسلام (ص)، به حقانیت فدک و مظلومیت اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، اشاره شده است.

صحیفه امام سجاد علیه السلام به عنوان یکی از منابع شناخت معارف دینی، محسوب می شود. دعای دوم صحیفه که راجع به عظمت پیامبر ص است . در بحث حاضر، فرازی از دعای دوم مورد تحلیل قرار داده شده است که امام علیه السلام در این قسمت، عظمت امامان علیهم السلام را بیان کرده و آنان را شاهد حقانیت رسالت پیامبر صلوات الله علیه واله در برابر منکران رسالت، توصیف نموده است. این فراز صحیفه، ناظر به آیه 43 سوره رعد و 17 سوره هود است و امامان (علیهم السلام) همچون انبیاء پیشین، مصدّق رسالت و همانند قرآن، دلیل نبوّت پیامبراکرم (ص) هستند، چون حدیث ثقلین متواتر بین مسلمین برابر بودن امامان را با قرآن اثبات می کند و قرآن معجزه وشاهد رسالت می باشد و همین شأن قرآن را آنها نیز دارند و اینکه شارحان گفته اند، مراد از شهدای مذکور در سخن امام، شاهدان اعمال یا الگوی امت است و ناظر به آیات شهدای اعمال یا الگوی امت است، مورد نقد قرار گرفته و ناتمام اعلام شده است. روش مقاله حاضر توصیفی و انتقادی است که اقوال شارحان را بعد از تحلیل، مورد نقد و اشکال قرارداده است و نظری نو و ابتکاری بیان کرده است.

انسان، همواره در پی شناخت کمال و راه های رسیدن به آن است، و هدف آفرینش انسان نیز برای رسیدن به کمال است آیات قرانی و روایات معصومین علیهم بر ادعای مذکور دلالت می کنند بنابراین برای رسیدن به مقصد، بایستی شرایط و موانع را شناسایی کند که یکی از این موانع، و سرچشمه اکثر گناهان و صفات ناپسند، شیطان است؛ شیطان سرکش، قسم یاد کرده که از هر فرصتی برای انحراف انسان، استفاده کند؛ تا اسباب گمراهی وی را فراهم نماید؛ شیطان، تنها قدرت بر وسوسه و دعوت بر گناه دارد وسوسه شیطان با آزادی و اختیار انسان منافات ندارد، و انسان با پذیرش وسوسه ها، راه نفوذ و سلطه شیطان را فراهم می کند و تسلط شیطان، پیامدهای اعتقادی و اخلاقی از قبیل کفر، شرک، نفاق، فراموشی قیامت، عجب، تکبر، رذایل روحی و سبب دوری از خدا و غفلت از محاسبه روز قیامت می-گردد و شیطان بعد از پذیرس وسو سه هایش بر انسان تسلّط و ولایت پیدا می کند.

اهتمام به عبرت دهی، پرهیز از کلی گویی و ذکر مصادیق عینی برای تبیین حقایق الهی از شیوه های رایج قرآن کریم است. قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت و رهانیدن بشر از انحطاط اخلاقی، تربیت دینی را عامل رهایی بشر از تاریکی های جهل، معرفی می کند و نه تنها سرگذشت پیشینیان، بلکه هر آنچه پیرامون انسان قرار دارد را مایه عبرت معرفی می کند تا صاحبان بصیرت از این طریق، سعادت ابدی را از شقاوت ابدی، تمییز داده و راه حق و اولیاء الله را انتخاب کنند. نوشتار پیش رو، پژوهشی است که کارآمدی عبرت دهی و نقش اساسی آن را در رسیدن به تربیت اسلامی، اثبات کرده و این شیوه را از مرتبه نظری خارج دانسته و به عنوان راهکار عملیاتی معرفی می کند. در این مقاله، آسیب های معرفی نمادهای منفی جهت عبرت و راهکارهای قرآن برای برون رفت از این آسیب ها، مورد پژوهش قرار گرفته، سپس شیوه عبرت دهی قرآن کریم، تبیین می شود تا همواری این شیوه در نیل به تربیت اثر گذار، مورد کنکاش قرار گیرد.

شناخت آرای منطقی امام محمد غزالی و قاضی زین الدین عمر بن سهلان ساوی در فهم آرای منطق دانان پس از آن ها، به ویژه فخررازی، اهمیت بسزایی دارد. نقش غزالی در تبیین جایگاه رفیع علم منطق و رشد میزان مقبولیت آن در میان متشرعین آن زمان انکارشدنی نیست. مرکب انگاری تصدیق و بررسی تمایز آن با معرفت، نسبت های چهارگانه ی منطقی، الحاق منطق به اصول فقه، درآمیختن قواعد منطقی با اصطلاحات ابتکاری جدید و مثال های اصولی و اسلامی و استخراج قیاس های منطقی از قرآن کریم از ابتکارات و آرای منطقی امام محمد غزالی است. ابن سهلان ساوی هم که در برخی موارد متأثر از غزالی است، ابداع نظام منطق نگاری تلفیقی، نظریه ی مهجوریت دلالت التزامی در علوم و تفسیر نفس الامر به وجود عینی و حاضر بالفعل در عالم خارج، از ابتکارات و اندیشه های منطقی خاص حکیم ساوی است، که ما در این نوشتار، به ذکر و بررسی و مقایسه ی آرای آن ها می پردازیم.

ابوحامد محمد غزالی نخستین دانشمند اسلامی است که آشکارا منطق ارسطویی را با علوم اسلامی درآمیخته است. او روش تعریف و استنباط منطقی را وارد علم اصول و علم کلام کرد و تحول شگرفی در این دو علم پدید آورد. شناخت آرای منطقی غزالی، در فهم آرای منطق دانان پس از وی به ویژه فخر رازی، اهمیت به سزایی دارد. نقش غزالی در تبیین جایگاه رفیع علم منطق و رشد میزان مقبولیت آن در میان متشرعان آن زمان انکارنشدنی است. مرکب انگاری تصدیق و بررسی تمایز آن با معرفت، ابداع نسبت های چهارگانه منطقی، الحاق منطق به اصول فقه، درآمیختن قواعد منطقی با اصطلاحات ابتکاری جدید و مثال های اصولی و اسلامی و استخراج قیاس های منطقی از قرآن کریم، از ابتکارات و آرای منطقی غزالی است که ما در این نوشتار به ذکر و بررسی آن ها می پردازیم.

یکی از مباحثی که تحت تاثیر اندیشه های سیاسی مسلمانان قرار گرفته، نظریه عمومی عدالت صحابه است. دستگاه حکومتی اموی با ایجاد این تفکر سعی داشت تا اهل بیت پیامبر(ص) را از جامعه مسلمین حذف کرده و دیگران را به عنوان مرجع دینی به امت اسلامی معرفی کند. در این میان، قرآن منبعی شایسته برای شناخت صحابه می باشد؛ چراکه آیات جهاد، رفتار صحابه در برابر خدا و پیامبر (ص) را منعکس کرده اند. در این مقاله، با بررسی رفتار صحابه با توجه به آیات جهاد بر اساس سیر تاریخی وقوع جنگ ها به نتایج زیر رسیده ایم:  مخالفت با پیامبر (ص) در جنگ بدر تا اینکه باکاروان تجاری و جنگی قریش برخورد نشود. در جنگ احد یک سوم نیروهای مسلمانان از وسط راه جبهه برگشتند و سبب تضعیف روحیه سایر مسلمین گردیدند و چهل نفر منطقه نفوذ دشمن را برای جمع آوری غنایم رها کردند و با پیامبر (ص) مخالفت نمودند و باعث شهادت 70 نفر از مسلمانان و فرار اکثریت مسلمانان و تنها ماندن پیامبر (ص) با مومنین اندک در برابر دشمن گردیدند. در جنگ احزاب که دشمن، شهر مدینه را محاصره کرده بودند منافقین به بهانه های مختلف از شرکت در جهاد، خودداری کردند و با تبلیغات مسموم از شرکت دیگران خودداری می نمودند.  بسیاری از صحابه در سفر عمره به گمان اینکه پیامبر (ص) بدست مشرکین کشته می شود و به مدینه بر نمی گردد، از همراهی پیامبر خودداری کردند.  در فتح مکه افرادی به نفع دشمن جاسوسی کردند که سوره ممتحنه نازل شد.  در جنگ حنین بسیاری از مسلمانان فرار کردند و پیامبر (ص) را در تقسیم غنایم مورد اعتراض قرار دادند. در جنگ تبوک بسیاری از صحابه، از حرکت به جنگ خودداری نمودند و افرادی را که به جبهه کمک مالی می کردند، مورد تمسخر قرار دادند و برای توجیه خلاف خودشان به دروغ نزد پیامبر (ص) به خدا قسم خوردند . هر مقدار به اواخر عمر شریف پیامبر(ص) نزدیک می شویم تعداد منافقین و ضعیف الایمان زیادتر می شوند و نزول آیات قرآنی همین مطلب را اثبات می کند و این امور نشان می دهد که همه صحابه عادل نبودند.

آیاتی از قرآن کریم مانند: آیه 69 نساء، 64 احزاب، 23 جن و 17 حشر با لفظ «خالدین فیها» از مدت عذاب گناهکاران در جهنم یاد شده است. دائمی بودن یا پایان عذاب گناهکاران از مسائل مهمی است که از دیرباز مورد اهتمام متکلمان، فلاسفه، عرفا و مفسران بوده است؛ گروهی راه افراط را در پیش گرفته و همه گناهکاران را گرفتار عذاب دائمی می دانند و گروهی دچار تفریط شده و برای همه گناهکاران پایان عذاب را روا دانسته اند. در این میان علامه طباطبایی مفسر، فیلسوف و عارف برجسته شیعه و فخر رازی مفسر و متکلم برجسته اشعری، با تبیین عقلی مسأله خلود، طبق مبانی کلامی، تفسیری و فلسفی خویش، راه اعتدال را در پیش گرفته و مرز خلود و خالدین در جهنم را مشخص کرده اند. در مقاله پیش روی تلاش شده است تا ادله و مبانی این دو عالم بزرگ مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد و مهم ترین شبهات ارائه شده بر نظریه خلود نقد شود.

قرآن کریم، برترین و آخرین پیام خدا و ارزشمندترین گوهر گرانبهایی است که با بلیغ ترین آداب سخن، مفاهیم و معارف الهی را در اختیار ما قرار می دهد. در آیات قرآن، آن چنان ارتباط و تناسبی وجود دارد که تألیف کلام همچون ساختمان محکمی درآمده و زیبایی یک پیکره و یک تابلوی بسیار ممتاز و بی نظیری را به خود گرفته استکه در تناسب آیات، ضروری است. باید پذیرفت که در بین یک مجموعه آیات که در موضوع واحدی وارد شده اند، باید نوعی ارتباط و قدر مشترکی باشد، به اعتبار این که دارای هدف واحد و قدر جامع و مشترک واحد بوده و جمعاً یک کلام محسوب می شوند که برای ایفای هدف واحدی نازل گشته اند. رابطه بین صدر و ذیل آیات نیز از ضروریات محاوره عرفی است و گرنه کلام و سخن از سخن و کلامی که دارای هدف واحد و جامع باشد، خارج گشته؛ بلکه لازم می آید که حکیم مطلق در بین امور بی ربط و بدون مناسبت، جمع نموده باشد و این از حکیم مطلق محال است. بنابراین، تناسب بین محتوای آیات و ذیل آن، امری عقلی است؛ بلکه همان ارتباط و تناسب لفظی و معنوی است که شأن آیات و مقام بلاغت و فصاحت آن ها را بالا برده و تکمیل می نماید و زیبایی و حسن یک آیه، در همین تناسب و ترابط لازم در فواصل آیات نهفته است. دربررسی سوره آل عمران به برخی از این تناسب ها برمی خوریم که از جمله آن هاست: ارتباط ذکر اسمای الهی در آخر آیات با محتوای آن،ضمانت اجرایی حکم مطرح شده در صدر آیه،علت بیان حکم و فایده حکم که در ابتدای آیه مطرح شده است.