حسنا

آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» به عنوان اولین آیه قرآن موضوع ترجمه و تفسیر مترجمان و مفسران فارسی نویس قرآن بوده است. گوناگونی مشرب فکری و ذوق ادبی مترجمان باعث شده، ترجمه های متفاوتی از این آیه ارائه شود. در بخش نخست مقاله با معرفی سیزده اثر کهن در ترجمه فارسی قرآن، به نقد و بررسی ترجمه های آنها از این آیه پرداخته و ضمن معرفی کوتاهی از صاحبان این آثار تاریخی، به تبیین امتیازات، نوآوری ها و بعضا به ملاحظات آنها نسبت به ترجمه آیه مزبور به صورت دقیق ورود پیدا کرده است. اولین ترجمه فارسی از بسمله مربوط به ترجمه تفسیر طبری است که آن را با جمله «بنام خدای بخشاینده مهربان» بیان نموده و همین عبارت به عنوان قدیمی ترین و شایع ترین عبارت برای ترجمه آیه مبدل شده است. از نظر مقاله حاضر بهترین و دقیق ترین ترجمه بسمله، از اهل سنت ترجمه میبدی و از تشیع ترجمه کاشفی سبزواری است. در بخش دوم مقاله به بیان ترجمه های معاصران پرداخته شده است.

ماده «مرض» یکی از واژگان قرآنی است که در قرآن 13 مرتبه به کار رفته و در همه موارد با کلمه «قلب» در قالب «فی قلوبهم مرض» هم نشین شده است. این پژوهش با روش معناشناسی که نگاه تحلیلی و دقیق به متن است، به تبیین معنای «مرض» و استخراج مؤلّفه های معنایی آن از قرآن پرداخته است. بررسی هم نشین ها و تحلیل محتوی و سیاق آیاتی که واژه «مرض» در آ نها استعمال شده است، نشان می دهد که واژه مرض جانشین و مترادف واژه نفاق نیست؛ بلکه این کلمه در کاربرد قرآنی در مقابل کلمه «سلیم» قرار گرفته و به معنای اعتقاد و ایمان سطحی، سست و ضعیف است. بنابراین می توان گفت که مفهوم قرآنی واژه «مرض»، تاریکی و ظلمتی است که در اثر ایمان ضعیف در قلب گروهی افراد در میان مسلمانان به وجود می آید.

از جمله جلوه های ادب نفس، پرهیز از کلام قبیح و رکیک است. امیرالمومنین علی علیه السلام که مودّب به آداب نفسانی است، هم در به سامان بخشیدن کلام ادبی، گوی سبقت را از ادیبان ربوده و هم در نقل مفاهیمی که عرف تصریح به آنها را برنمی تابد، ادب را به کمال رسانده است. این نوشتار با تکیه برگنجینه کلام علی علیه السلام درنهج البلاغه می کوشد تا تعابیرحضرت را از مفاهیمی که آشکار کردن آنها ناپسند شمرده می شود را ردیابی کند و روش حضرت در رعایت قواعد ادب لفظ را نشان داده و با روش توصیفی- تحلیلی ازکاربردهای مختلف ادب لفظ درکلام حضرت علی علیه السلام پرده بردارد و آن را مورد ب ررسی و تحلیل قرارده د. همچنین با بررسی نم ونه های مختلف ادب لفظ، چنین استنباط می شود که برای صاحب سخن هم چه گفتن مهم بوده و هم چگونه گفتن؛ لذا با کاربست شیوه های مختلف بیانی از مفاهیمی رکیک و ناشایست با تعابیری مؤدبانه سخن رانده است؛ به گونه ای که آن تعابیر با حفظ آبروی اشخاص و عدم پرده دری همسویی داشته و با آگاهی از شأن مقام و جایگاه خویش، کلامش را از هرگونه آلودگی منزّه نموده است.

بسیاری از آموزه های دینی در قالب دعا عرضه گردیده، به همین جهت کتاب های متعددی به این امر اختصاص یافته است. حساسیت مقوله دعا و نیاز مضاعف جامعه به آن از یک سو، سوء استفاده های نامشروعی که از این موضوع شده از دیگر سو و همچنین تاثیر مستقیم شناخت میزان اعتبار هر کتاب در توجه و اهتمام به روایات آن، از طرف دیگر، ضرورت اعتبارسنجی منابع دعایی را دو چندان نموده است. یکی از مهمترین منابع دعا و حرز، کتاب مهج الدعوات و منهج العبادات تالیف سید بن طاووس است. تاکنون هیچ پژوهش مستقلی در مورد اعتبار این کتاب انجام نگرفته است. مقاله پیش رو با توجه به سه معیار شخصیت مولف، متن کتاب و ویژگی های کلّی اثر، در قالبی منظم و ساختاری منسجم به اعتبارسنجی تحلیلی این کتاب پرداخته است. فایده این تحقیق علاوه بر مشخص نمودن جایگاه حقیقی کتاب مهج الدعوات، دست یابی به نویافته هایی درباره روش شناسی اعتبارسنجی کتاب های دعا و زیارت است. به طور کلّی مهج الدعوات از اعتبار خوبی برخوردار است. شهرت مولف به صداقت و امانت، تخصص وی، تایید محتوای کتاب توسط ایشان و هم خوانی متون آن با مسلّمات دین و مذهب، برخی از معیارهایی است که اعتبار این اثر را دوچندان نموده است.

اعتقاد به عدالت صحابه امری است که مبنای نظرات کلامی، فقهی، تفسیری و... اهل سنّت قرار گرفته است. آنان برای اثبات این ادّعا به آیاتی از قرآن کریم و روایاتی استناد کرده اند. یکی از روایاتی که اهل سنّت برای اثبات عدالت صحابه، همواره به آن استناد نموده اند؛ روایت «مارَآهُ الْمُسْلِمُونَ حَسَنًا فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ حَسَنٌ وَمَا رَآهُ الْمُسْلِمُونَ سَیِّئًا فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ سَیِّئٌ» است که از عبدالله بن مسعود صادر و با طرق و متون مختلف در منابع و مصادر روایی و حدیثی آنان نقل شده است و محتوای آن بر این نکته تاکید دارد که آنچه مسلمانان نیکو می بینند در نزد خدا، نیکو است و آنچه بد می بینند در نزد خدا، بد است. این روایت مبنای دیدگاه های مختلف اهل سنّت به خصوص در اصول فقه در اثبات ادله اصولی «استحسان» و «اجماع» گشته است. در این پژوهش از جهات مختلف سندی و متنی به نقد و بررسی این روایت پرداخته شده و از نظر سندی، آن را روایت موقوفی دانسته است که از عبدالله بن مسعود نقل شده واستدلال به مرفوع بودن آن را ردّ کرده است. از حیث متنی نیز از سه جهت ساختاری، محتوایی و دلالی به دلایل اختلاف ساختار در متن، وجود مطالب متناقض و متضاد در محتوا و دلالت بر «استحسان» و «اجماع» مورد نقد و بررسی قرار داده و با بیان دلایل متقن ادعای دلالت این روایت بر «استحسان» و «اجماع» را مردود دانسته است.

دانش تفسیر در بین دیگر دانش های اسلامی، جایگاه ویژه ای دارد و از همان آغاز مسلمانان، به گونه جدی بدان پرداخته اند؛ زیرا تفسیر، فهم و کشف بهترین سخنها است. از تفاسیر جدیدی که بر کتاب مسلمانان منتشر شده، می توان تفسیر المنیر فی العقیده والشریعه و المنهج تألیف مفسر و قرآن پژوه مع اصر، دکتر وهبه الزحی لی نام برد. این پژوهش به بررسی و ارزیابی این تفسیر به شیوه نقد و تحلیل و روش کتابخانه ای پرداخته است. پایبندی به روش متّبع، بررسی مسائل اجتماعی، سیاسی و فقهی معاصر و آسانی روش نگارش اشاره از امتیازات آن و مواردی چون قلت مآخذ تفسیری قدیم و جدید و قلت ارجاع نقل قول های علمی از کاستی های آن به شمار می رود.