حسنا

دیدگاه نصر حامد ابوزید در تاریخمندی قرآن و اثبات آن ایجاب می کند این مسئله در حوزه علوم قرآنی مورد بحث و بررسی قرار گیرد. این پژوهش درصدد است با مطالعه آرای این متفکر معاصر، پیامدها و آسیب های حاصل از این نظریه را شناسایی و مورد تحلیل و بررسی قراردهد. تاریخمندی قرآن از یک سو به معنی محدود نمودن آن در یک دوره تاریخی است و از سوی دیگر به معنای شاهدی تاریخی از واقعیت در افق معنایی مفسر است که به تاریخمندی فهم تعبیر می شود. از این رو پذیرش تاریخمندی قرآن متحمل پیامدهایی از قبیل: محدود کردن قرآن به عصر نزول، عدم انسجام متن قرآن، نادیده گرفتن پدیده وحی، قرائت های نامتعارف از فهم قرآن، کنار زدن برخی معارف قرآنی و... است. حاصل تحلیل پیامدها نادیده گرفتن هدف نزول قرآن (هدایت بشر) است. همچنین متن قرآن برای خوانش در عصر معاصر در یک نظام ادبی حاصل از نشانه ها محصور شود.

یکی از منابع مهم در معنایابی و تفسیر واژه های غریب و نامأنوس قرآن کریم، احادیث معصومین علیهم السلام است. ایشان، داناترین افراد به معانی قرآن کریم بوده اند، لذا احادیث تفسیری آنان از جایگاه استواری برخوردار است و یکی ازمنابع اصلی تفسیر قرآن کریم به شمار می رود. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که احادیث شریف در معنایابی وتفسیر واژه های غریب قرآن می تواند نقش های مختلفی از جمله، عبور از معنای ظاهری لفظ، تعیین معنای مراد و مقصود از واژه در قرآن، انتخاب یکی از دو یا چند معنا برای واژه، ایجاد معانی جدید برای واژه و تعیین مصداق و یا مصادیق برای واژه را ایفا کند. این مقاله از نوع تحقیقات بنیادین است که با روش توصیفی تحلیلی به این موضوع می پردازد.

درباره واژه «سته ایام» که به آفرینش آسمان ها و زمین در شش روز اشاره دارد سوالات زیادی مطرح می شود از جمله چگونگی خلقت آن دو در شش روز، در حالیکه شب و روزی وجود نداشته و یا وجود تناقض با نظریه های علمی و همچنین تناقض آن با آیات 9 تا 12 سوره فصلت و چرایی عدم خلقت در یک لحظه با وجود قدرت بر آن، باعث شده این موضوع همواره مورد توجه قرار گیرد. در این مقاله توصیفی- تحلیلی سعی شده این موضوع به صورت تطبیقی از تفاسیر فریقین (شیعه و سنی) مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. نتایج حاصل از آن نشان می دهد که منظور از یوم مدتی از زمان و دوران و منظور از خلقت در شش روز، خلقت در شش مرحله و دوره طولانی است که با شواهد علمی آفرینش آسمان و زمین که آن را نتیجه گذشت سالیان طولانی می داند سازگاری دارد و همچنین اکثریت مفسران فریقین در تفسیر آیاتی که به ظاهر خلقت را هشت روز بیان می کند، واژه «اربعه ایام» را به «تتمه اربعه ایام» تفسیر کرده و دو روز خلقت زمین را داخل در اربعه ایام دانسته اند.

قرآن مجید صفات و ویژگی های اقوام گذشته از جمله یهود را برای عبرت آیندگان مطرح کرده است و این خصوصیات منحصر به آن دوره تاریخی نیست؛ برای مثال، طبق تحقیقات صورت گرفته، در عصرحاضر صهیونیسم نیز که نماد بارز یهود است، هنوز چنین خصوصیاتی دارد. شناخت این صفات، مسلمین را درچگونگی برخورد و ارتباط با این قوم، یاری رسانده، به این نکته واقف می گرداند که ذلت یهود ابدی است؛ هرچند تمام منابع ثروت و قدرت جهان را در اختیار داشته باشند. نوشتار پیشِ رو، پس از تبیین آیاتی از سوره مبارکه حشر که بیانگر صفات این قوم است، دیدگاه تعدادی از مفسران شیعه و سنی را بررسی و در تأیید این ویژگی ها به آیاتی از دیگر سُوَر قرآن کریم نیز اشاره کرده است. در مرحله بعد، با تطبیق صفات مطرح شده قرآن با یهود معاصر، ثابت کرده است که یهود متأخر نیز تا حدود زیادی دنباله رو یهود متقدم است.

«نسخ» به عنوان یکی از دانش های قرآنی، از دیرباز مورد توجه مفسّران و قرآن پژوهان شیعه و سنی قرار گرفته است. موضوع «نسخ» و امکان وقوع آن در قرآن کریم، از جهت ارتباط آن با شناخت تاریخ تشریع و قانون گذاری و مراحل مختلف آن در اسلام، شیوه تربیتی این دین مبین و شناخت احکام نورانی آن، اهمّیّت ویژه ای دارد؛ به همین دلیل، از عصر نزول تاکنون، همواره محلّ عنایت دانشمندان خاصّه و عامه بوده است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، آراء علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی را در ابعاد مختلف نسخ، مورد بررسی قرار داده و به این نتایج دست یافته که آیت الله جوادی در خصوص شرایط نسخ، تعداد آیات ناسخ و منسوخ و ملاک های اثبات یا ردّ نسخ در آیات، نگاهی متفاوت و گاهی مخالف با علامه اتخاذ نموده است. به نظر می رسد که این واقعیت، از باب اطلاق جزء و اراده کل است و همچنین، امکان دارد که بتواند قابلیت تعمیم به دیدگاه های دیگر در حیطه آراء علوم قرآنی این دو بزرگوار را داشته باشد.

واژه «فتنه» در آیات زیادی به کار رفته و معانی مختلفی به خود گرفته است. آیه هفت آل عمران نیز یکی از این آیات محسوب می شود که تعبیر «فتنه جویی» را در خود جای داده و آن را یکی از دلایل پیروی از متشابهات عنوان کرده است. «فتنه» در اصلِ لغت به معنای قرار دادن طلا یا نقره در آتش است تا خالصی و ناخالصی آن بدست آید. معانی لغوی متعددی برای این واژه ذکر گردیده که همه آنها از مصادیق آن به شمار می آید اما «اختلال اضطراب آور» مفهومی است که در تمامی این معانی نهفته است. پژوهش فرارو با روشی توصیفی- تحلیلی به تحلیل مفهوم قرآنی فتنه با تأکید بر آیه هفت سوره آل عمران پرداخته است، نتیجه آنکه: مفسران معانی متعددی برای این واژه ذکر کرده اند که بیشتر این معانی، در واقع از مصادیق واژه مزبور محسوب می شوند که عبارت اند از: کفر و شرک؛ مال و ثروت، گمراهی، تکذیب کردن، إفساد ذات البین. معانی دیگری که برای آن ذکر شده مکمّل یکدیگرند؛ شبهه افکنی، تشکیک و تلبیس، روش های فتنه جویی را ذکر و اضلال و دور کردن مردم از دین، نیز مفهوم آن را بیان می کند.