درخت حوزه‌های تخصصی

رهی معیری از شاعران بنام و پرآوازه معاصر است که زبان عاطفی و پراحساسش، نظر مخاطبان فراوانی را از زمان حیاتش تا کنون، به سوی سروده های او جلب کرده است. همین رویکرد گسترده مخاطبان، چاپ مکرر آثار او را در پی داشته است؛ به گونه ای که در دو دهه اخیر، شمارگان و نوبت های چاپ آثار رهی به اشکال مختلف، در میان دیگر آثار ادب فارسی، برجستگی خاصی داشته است. بر اساس این امتیازها و توان مندی ها، در این مقاله در پی آنیم که: الف- جایگاه، رهی معیری را در میان شاعران معاصر، بویژه سنت گرایان مشخص کنیم. ب- مهمترین عواملی را که موجب پسندیدگی شعر وی در میان مخاطبان گردیده، بکاویم. بی تردید عوامل متعددی در پسندیدگی یک اثر ادبی موثر می افتد که ممکن است به حوزه لفظ یا معنا مربوط باشد؛ براساس مطالعه و تاملی که بدین منظور برروی سروده های رهی انجام گرفت، بدین نتیجه دست یافتیم که بیشتر زیبایی های شعر «رهی» به ساختار و فرم سخن وی مربوط است، لذا باید بیشتر از دیدگاه نقد ساختار گرایانه و فرمالیستی به اشعار وی نگریسته شود. بهره گیری رهی از عناصر موسیقی افزای سخن را باید از شگردهای موثر رهی در این حوزه به شمار آورد که بی تردید نتیجه آشنایی عمیق رهی از سال های آغازین نوجوانی با موسیقی بوده است.

بسیاری از شاعران، بیآنکه خود متوجه باشند، حادثة شعری را به روایت شعری بدل میکنند. آنان تفاوت میان گزارش و تعبیر را در شعر نمیدانند. تنها برخی از شاعران بزرگ ایران، به ویژه شاعران عارف، این مقولــه را ادراک کرده اند. هنگامی که شاعری زندگی را توصیف میکند، نمیتواند آنچه را که احساس کرده است، به مخاطبش القا کند. درحقیقت، مخاطب نمیتواند در طیف عاطفة او قرار گیرد. مخاطب، تنها بخشی از ادراکات او را به صورت گزارشی ناقص درمییابد که شاعر اصرار دارد با توصیف های اغراق آمیز آن را در روان مخاطب بنشاند. توصیف، حالت آینه بودن شعر را کـه عین القضات همدانی و رولان بارت (1368: 39) بدان اشاره کرده اند، ازمیان میبرد؛ اما تعبیر در شعر و اصولاً هنر، آن حالت آینه بودن و ابهام را به آن میدهد و آن را برای تمامی مخاطبان قابل ردیابی و ادراک میسازد.

مهستی گنجوی از شاعرانی است که، در ادوار گوناگون تحول ادبی و فرهنگی، همواره به نوعی از جایی خودنمایی و نام و شعر خود را در خاطره ادب دوستان بیدار می کند. هر چند از زندگی این شاعر اطلاعات تاریخی دقیقی در دست نیست، بسی داستانها در باره زیر و بم زندگی او ساخته و پرداخته شده است. گفته اند که از زادگاه خود، گنجه، راهی قلمرو سلطان سنجر سلجوقی شد و در جوانی به دربار سنجر راه یافت و، پس از اسارت سنجر در سال 548 به دست ترکمانان غز یا پس از فوت سنجر در سال 552، به گنجه بازگشت و در آنجا با امیراحمد، پسر خطیب آن شهر ازدواج کرد و تا پایان عمر در گنجه به سر برد و در همان شهر درگذشت. بعضی از منابع چون تاریخ گزیده (تاریخ تالیف: 730) حمدالله مستوفی (ص 718) مهستی را معاصر سلطان محمود غزنوی معرفی کرده اند. اما این محمود احتمالا محمود بن محمد سلجوقی باشد که از 511 تا 525 در عراق و آذربایجان سلطنت کرد (خواندمیر، ج 2، ص 521). به هر حال، به استناد حکایتی از عطار در الهی نامه درباره مهستی و سلطان سنجر (فریدالدین عطار، ص 232) و بنابر قول غالب تذکره نویسان و دلایل دیگری که مجال شرح آن در اینجا نیست، پژوهشگران مهستی را به ظن قوی تر از شاعران معاصر سنجر سلجوقی دانسته اند. بنابر قول اعتمادالسلطنه در خیرات حسان (ذیل مهستی)، دیوان اشعاری وی در حمله عبیدالله خان اوزبک به هرات از بین رفته است؛ اما رباعیات او به طور پراکنده در جنگهای ادبی و تذکره ها موجود است. از مهم ترین منابع کهن شعر مهستی مونس الاحرار بدر جاجرمی و نزهه المجالس خلیل شروانی است که هر دو در قرن هشتم تالیف یافته است. از تحقیقات ایرانی می توان به مقاله های رشید یاسمی (1922) و کاظم زاده در مجله ایرانشهر (1923) و مقاله امیرخیزی در نشریه آینده (1927) و مقاله سهیلی خوانساری در مجله توشه (1337) اشاره کرد. نخستین بار طاهری شهاب، در 1336، مجموعه ای از اشعار او را، مشتمل بر 103 رباعی و چند قطعه و غزل، در تهران به چاپ رساند. در سال 1963، فریتس مایر مجموعه اشعاری را که در جنگهای متعدد به مهستی منسوب بود مشتمل بر 279 رباعی و چند قطعه و غزل با تحقیقی در باره شاعر و زمان حیات وی، به زبان آلمانی، انتشار داد. بر پایه همین کتاب، سهیلی خوانساری نیز، در 1370، مجموعه ای از رباعیات مهستی (271 رباعی و چند قطعه) را در تهران به طبع رسانید. رباعیات مهستی در باکو زیر نظر محمدآقا سلطان زاده (1985) و در تاجیکستان زیر نظر نیلیوباف (1992) به چاپ رسیده است. علاوه بر اینها، فریدون نوزاد، در 1377، کتابی، به نام مهستی نامه از اشعار منسوب به این شاعر گردآوری و معین الدین محرابی نیز کتابی به نام مهستی گنجه ای، در 1382، منتشر کرده است. در این فرصت، به معرفی دو کتاب در باره مهستی و رباعیات او اکتفا می کنیم. یکی مهستی زیبا اثر فریتس مایر (MEiER 1963?)؛ دیگری مهستی گنجه ای از معین الدین محرابی که پس از اثر مایر و با اقتباس مطالب مهم متعدد از آن - و متاسفانه در همه جا بی ذکر ماخذ - تالیف شده است...