درخت حوزه‌های تخصصی

اسطوره را می توان بمثابه عقیده ای اثبات نشده تعریف کرد که بدون هیچگونه دید انتقادی پذیرفته می شود و برای توجیه یک عرف اجتماعی بکار می رود. یکی از این اسطوره ها که بر کتابداری حاکم است این عقیده است که فارغ التحصیل رشته کتابداری با داشتن گواهینامة این حرفه یک متخصص ورزیده در تمام زمینه های این رشته می باشد. از یک کتابدار حرفه ای که بتازگی با مدرک فوق لیسانس کتابداری فارغ التحصیل شده و در بسیاری از زمینه های کتابداری دروسی را گزرانده است، انتظار می رود که بتواند بلافاصله در یک پست سطح بالای کتابداری انجام وظیفه کند. فرض بر این است که کتابداران بمحض اینکه در رشته خود دانش لازم را فراگرفتند، می توانند در هر قسمت از کتابخانه که مورد علاقه آنان است بنحوی مؤثر کار کنند. همچنین فرض بر این است که کتابداران در هر لحظه می توانند به سایر قسمتهای کتابخانه منتقل شوند و وظایف آن قسمت را بنحو احسن انجام دهند، اما واقعیت چیز دیگری است.

بیش از 120 نفر روسای کتابخانه های ملی و کارشناسان و متخصصین حفاظت و نگهداری از اقصی نقاط دنیا من جمله آقای مهندس سیدحسن شهرستانی رئیس کتابخانه ملی ایران و نگارنده از ایران، در کنفرانس روسای کتابخانه های ملی در کتابخانه ملی اتریش شرکت داشتند. آنچه را که در این کنفرانس ارائه شد و مورد بحث و گفتگو قرارگرفت می توان به سه مبحث اصلی تقسیم کرد

اسکاپ یکی از پنج کمیسیون منطقه ای سازمان ملل متحد است که بمنظور ایجاد زمینه‌های همکاری و تفاهم در مسائل اجتماعی و اقتصادی بین کشورهای منطقه و راهنمایی و مساعدت به آنها تاسیس شده است. اسکاپ هدفهای خود را از طریق تشکیل اجلاس سالانه و کمیته هایی که در زمینه‌های تغذیه و کشاورزی، صنایع، مسکن، تکنولوژی، محیط زیست، آبهای زیرزمینی، جمعیت، بنادر و کشتیرانی، توسعه اجتماعی، حمل و نقل، آمار، ارتباطات، جهانگردی، توسعه مناطق روستایی و همکاریهای منطقه ای فعالیت می کنند، دنبال می نماید.

در این مقاله تصویری جامع از افزایش متون کتابداری و اطلاع رسانی عرضه می شود و منابع و مراجعی که حاصل تحقیقات این دو رشته در ایالات متحده و بریتانیای کبیر هستند، معرفی می‌گردد. رویهمرفته در سالهای گذشته نوشته های در زمینه کتابداری و اطلاع رسانی رشد سریعی داشته است. کانالهای ارتباطی که نتایج تحقیقات را گزارش می کنند افزایش یافته و با سرعت زیاد به افزایش خود ادامه می دهند. بعلاوه کتابخانه ها دامنه موادی را که گردآوری می کنند گسترش داده و بگونه ای وسیع از کامپیوتر و تکنولوژی جدید استفاده می نمایند، این امر بیشتر می تواند حاکی از نیاز به گسترش دامنه خدمات کتابداری و اطلاع رسانی باشد. گزارشهای تحقیقات، پایان نامه ها و تک‌نگاشتهای تحقیقاتی اخیر و نیز مقالات مجلات گوناگون کتابداری و علم اطلاع رسانی منعکس کننده احتیاجات جدیدی هستند که دست اندرکاران کتابداری و علم اطلاع رسانی بتجربة آنها مشغولند.

آینده حرفه اطلاع رسانی، توجه روزافزون کتابدارها و متخصصین اطلاعات را بخود جلب کرده است و بیانگر این توجه، نوشته هایی است مانند: کتابدارها- دیفرسورهای عصر اطلاعات الکترونیکی (نوشته هان فلاور، 1980)، شماره بگیر و بمیر: آیا نظام اطلاع رسانی در عصر ارتباط پیوسته خواهد توانست جان سالم بدر برد؟ (نوشتة کنت، 1987)، سناریوی روز رستاخیز (نوشتة لوئیز، 1980) و دیگر عناوینی که جملگی مبین این موضوع هستند.

بررسی نظامهای اطلاعات کتابشناختی و کتابخانه های مهم در برزیل نشان داده است که مهمترین مشکلات بترتیب اهمیت عبارتند از: کمبود کارمندان با تجربه، کمبود منابع مالی، کمبود رهنمودهای رسمی، مشخص نبودن سیاستهای دولت وکمبود شبکه ها و فقدان همکاری لازم. مشکلات فنی صرف، در مرتبه پائینتری قرار می گیرند. کمبودهای آموزشی و تعلیمات حرفه ای نیز در مقایسه با تجربه از اهمیت کمتری برخوردار است. پاسخ دهندگان هیچ گونه تمایزی بین تجربه تحلیل گران نظام با کتابخانه و تجزیه کتابداران با کامپیوتر قائل نشده اند. بعبارت دیگر مشکل اصلی، ارتباط بین این دو حرفه است. سادگی نظامها، کمبود تجهیزات کامپیوتری درون سازمانی و بالا بودن میزان اشتباهات در دروندهی اطلاعات به نظامهای خودکار، همگی نمایانگر کمبودهای مالی هستند. همچنین کمبود برنامه ریزی ملی که اغلب امری حاشیه ای تصور می‌شود وجود دارد، و ارگانهای مرکزی کتابخانه ای و اطلاع رسانی ضعیف می باشند و تبادل اطلاعات بین سازمانها تقریباً بصورت اتفاقی است. غالباً خودکار کردن نظامها بطور منفرد صورت می گیرد و هیچگونه مبادله داده های کتابشناختی بین کتابخانه ها وجود ندارد. نویسندة مقاله تعدادی طرحهای کوچک مقدماتی را برای گسترش تجربیات عملی در سراسر مملکت پیشنهاد می کند.

در این مقاله نقشی را که خدمات بین المللی اطلاع رسانی کشاورزی می تواند در فرآیند توسعه ایفا نماید، نشان داده می شود. رئوس مهمترین مشکلاتی که کارکنان خدمات اطلاع رسانی در کشورهای در حال توسعه با آن رو به رو هستند، بیان می گردد. سپس از چگونگی سازمان دادن بهترین خدمات اطلاعاتی برای استفاده کنندگان در کشورهای جهان سوم بحث می شود.

منظور از این نوشته ارائه پیشنهادهایی است برای ترجمه متنهای علمی و تحقیقی بویژه آثار یونسکو در کتابداری و دانش اطلاع رسانی، تجربة نویسنده در ترجمه این آثار در مرکز اسناد و مدارک علمی و ویرایش بعضی از آنها انگیزة نوشتن این مقاله بوده است. مقاله در دو بخش است. در بخش اول دشواریها را شرح داده ایم و در بخش دوم در ضمن چند مثال، پیشنهادها را ارائه کرده ایم.

اطلاعات بیش از همه از طریق زبان، بیان و مبادله می گردد و اکثر امکانات بالقوة زبان نیز در جریان انتقال اطلاعات، از طریق تعیین واژه ها و اصطلاحات، بکار گرفته می شود. بنابراین علوم اطلاع رسانی و اصطلاحشناسی تأثیر فراوان بر یکدیگر دارند. بعبارت دیگر، اطلاع رسانی و اصطلاحشناسی شاخه هایی از علوم را تشکیل می دهند که نقاط اشتراک و تجانس بسیاری با یکدیگر دارند و به دلیل داشتن روابط و مناسبات فراوان و برخوردهای مداوم، همواره در هم نفوذ می کنند، از هم می آموزند و پیوندی مستمر بین آنها برقرار است. حداقل می توان گفت که هر دوی آنها در محور اصلی فعالیتهای خود به بررسی متون زبانهای ویژه می پردازند، و لذا قویاً هدف مشترکی را پی گیری می کنند.

تمدن عربی_اسلامی در قرون وسطا تجلی پیدا کرد. دستاوردهای معنوی این تمدن در تمام زمینه های دانش، در نسخ خطی ضبط است. در قرن دوازدهم، بخش کوچکی از میلیونها نسخة خطی موجود، توسط اشخاص و مؤسسات، عمدتاً ناشران علاقه مند در کشورهای عربی تصحیح و چاپ شد. بهر حال، لزوم ایجاد مرکزی معتبر برای قبول مسئولیت جنبه های گوناگون حفظ و نگهداری، آماده سازی و ترمیم مجموعه های نسخ خطی چاپ نشده و معرفی آنها به جهان احساس می شد. “آلکسو” این مسئولیت را از طریق دو مرکز خود، یعنی “مؤسسة خطی عربی“ و “بخش اسناد و اطلاعات“ بعهده گرفت. در این گفتار، فعالیتهای این دو مرکز شرح داده شده است.

در یکی از شماره های گذشته، انواع نقشه های مورد استفاده در صنایع، طبقه بندی شد و اولین گروه از این نقشه ها (نقشه های ساختمانهای صنعتی) به اجمال مورد بررسی قرار گرفت. روش ساده ای نیز برای بیان کدگذاری اینگونه نقشه ها پیشنهاد شد. در این بخش به سایر انواع نقشه‌ها پرداخته و مختصراً در زمینه کدگذاری و طبقه بندی آنها توضیحاتی داده می شود. در شماره های آینده شرایط محیط، تجهیزات و روشهای بایگانی برای انواع نقشه ها و همچنین تکثیر و بازیابی آنها از طریق تهیه انواع فهرستها توضیح داده خواهد شد. کاربرد نقشه های صنعتی نیز بحث جداگانه ای را تشکیل می دهد.

از زمانی که تعداد نشریات علمی رو به فزونی گذاشت، مسئله کنترل اطلاعات این نشریات بصورت امری ضروری تجلی کرد. علی الرغم نیاز مسلمی که به وجود نمایه نامه ها برای جستجوی مطالب و آثار و مجموعه ها احساس می شد، اصولا حرکت هماهنگ و قاطعی در جهت تهیه آنها، به هنگام نیاز، انجام نمی گرفت. انفجار اطلاعات در طول جنگ دوم جهانی و پس از آن، نقطه عطفی در این حرکت بود. افزایش فوق العاده میزان اطلاعات همراه با ضرورت دستیابی سریع به این اطلاعات و لزوم کاهش زمانی که باید به پردازش و اشاعه اطلاعات تخصیص داده می شد، موجب تمرکز فراوان کوششها و توجه جدی به امر نمایه سازی گردید. گرمی بازار پردازش اطلاعات سبب شد تا فنون مختلفی برای نمایه سازی سریعتر و یکنواختر مواد اطلاعاتی بوجود آید و در این راه از تدابیر مختلف، از جمله ماشین، برای انجام مراحل کار استفاده گردد.

پیش از رواج کامپیوتر، ذخیره و بازیابی اطلاعات بوسیله کارتهای منگنه ای و بصورت دستی یا نیمه خودکار انجام می گرفت، لیکن با بهره‌گیری هر چه بیشتر از کامپیوتر، استفاده این گونه برگه ها بتدریج کاهش یافته است. اما ویژگیهای این نوع برگه ها، در ذخیره و بازیابی اطلاعات تخصص و نیز اقتصادی بودن آنها، موجب گردیده است که کاربرد برگه های لبه منگنه در اشاعه اطلاعات تخصصی و ضبط نتایج تحقیقات فردی یا گروهی اهمیت خود را همچنان حفظ کند. بدین جهت در این نوشته سعی شده تا چگونگی استفاده از برگه های لبه منگنه، در کار ذخیره و بازیابی اطلاعات با بیانی ساده توضیح داده شود و از بیان مطالب نظری و پیچیده خودداری گردد، و نیز از میان روشهای مختلف و مطالب گوناگون روشهای علمی، مناسب و متداول مورد بررسی قرار گیرد.

در این مقاله نخست نقشه های صنعتی در رابطه با کل فعالیتهای یک پروژه صنعتی  مورد بررسی قرار‌گرفته و سپس روشی جهت کدگذاری و طبقه بندی نقشه های ساختمانهای صنعتی ارائه گردیده‌است.

در نوشته های محققان دانش اطلاع رسانی، بخصوص در بحث از نظامهای بازیابی پس همارا اشاره‌هایی به منطق بول می شود. منطق بول، که از نوآوریهای جورج بول دانشمند انگلیسی است، ساختاری ریاضی است که به اعتبار ساخت صوری آن تعبیری گوناگون می پذیرد. جای بحث منطق بول در منطق ریاضی و ریاضیات جدید است. از این روست که محققان دکومانتاسیون در نوشته های خود اغلب با اشاره کوتاهی به این منطق از آن می گذرند و خواننده برای آگاهیهای بیشتر خود باید به کتابهای مناسب مراجعه کند.

در این مقاله، پس از ذکر مقدمة کوتاهی دربارة سابقه تاریخی کتابخانه ها و خدمات اطلاع رسانی چین، به تکامل و وضع موجود آنها اشاره می شود. بر کاربرد اطلاعات، بعنوان خط مشی اساسی در نوسازی چین تاکید می گردد. آنگاه عناصر اصلی نظام اطلاعاتی که بوسیله موسسه اطلاعات علمی و فنی (ایستیک) هماهنگ می گردد و نظام کتابخانه های چین توصیف می شود. سپس آموزش کارکنان و جنبه های خودکار کردن خدمات اطلاعاتی مورد بحث قرار می گیرد. مقاله، مبتنی بر تجارب شخصی نویسنده است که سالها در راس موسسه اطلاعات علمی و فنی چین بخدمت مشغول بوده است.

همارایی به مفهوم عام کلمه، یعنی ترکیب دو یا چند واژه برای بوجود آوردن یک رده موضوعی که با دیگر رده های موضوعی که با همان واژه ها اما به طور منفرد نشان داده شده باشند؛ یا حاصل نوع دیگری از ترکیب واژه های مزبور باشند، تفاوت داشته باشد. به عنوان مثال، وقتی واژه های دانشگاه، کتابخانه ها و مدیریت به ترتیبی مناسب همارایی شوند، رده موضوعی که از ترکیب آنها حاصل می‌شود، چنین است: مدیریت کتابخانه دانشگاهی.

در بخش قبل جایگاه زبان نمایه در نظام ذخیره و بازیابی اطلاعات به اجمال بیان گردید و پس از توصیف اصطلاحنامه بعنوان نوعی از زبان نمایه و ابزاری مناسب برای این نظام، هدف و ویژگیهای مهم آن برشمرده شد. از آنجا که کتابخانه های تخصصی و مراکز اسناد کشور – که تعدادشان هم مرتباً روبه افزایش است – برای ذخیره و بازیابی بخش مهمی از مجموعه خود به اصطلاحنامه های تخصصی نیاز دارند، در این بخش کوشش شده است تا با معرفی جامعتر این ابزار، راه برای استفاده موثر از اصطلاحنامه های موجود – که همه به زبانهای خارجی و اکثراً انگلیسی هستند – و در نهایت ساختن اصطلاحنامه های تخصصی به زبان فارسی هموار گردد.

در این گفتار تاریخچه مختصر توسعه کتابداری و دکومانتاسیون در بنگلادش همراه با معرفی مهمترین کتابخانه ها و مراکز اسناد این کشور  آمده است. تقریباً تمام کتابخانه ها و مراکز اسناد با مشکلاتی از قبیل کمبود جا، بودجه،  ناکافی بودن تعداد کارکنان آموزش دیده و مجموعه های محدود روبرو هستند.

نظام بازیابی اطلاعات, نظامی است که هدفش تسهیل شناسایی مدارک یا داده هایی است که متناسب با نیاز اطلاعاتی خاصی باشد و بازیابی این مدارک با داده ها با توجه به محدودیت موادی که در مجموعه موجود است. بازیابی اطلاعات یک عمل ساده و مکانیکی نیست؛ کاری است پیچیده و فکری که منظور آن ایجاد ارتباط میان کسانی است که این اطلاعات را تولید می کنند (نویسندگان مطالب) و افرادی که این اطلاعات را مصرف می‌کنند (محققان, متخصصان و سایر دانش پژوهان ). بنابراین، نقش عمده نظام برقرار کردن این ارتباط از طریق مطابقت اطلاعات موجود در مجموعه با نیاز اطلاعاتی استفاده کنندگان و نزدیک کردن هر چه بیشتر این دو به یکدیگر است.