ملیحه عرفانی

هر زمانیکه بازدیدکنندگان به یک مکان توریستی قدم میگذارند باعث ایجاد یک تاثیر منفی در آن منطقه میشوند و این حقیقتی اجتناب ناپذیر است. یک برنامه اکوتوریسمی بسیاری از فعالیت های مربوط به استفاده های عمومی و بازدیدی را که هم اثر مثبت و هم اثر منفی دارد به کار میگیرد و یک طرح مدیریتی اکوتوریسم، درصدد کاهش این اثرات میباشد. پس یکی از راهبردهای بنیادی مدیریت اکوتوریسم، کنترل و مدیریت کردن اثرات بازدید کنندگان است. برای دستیابی به موفقیت در طرح مدیریتی باید میزان تاثیر فعالیت ها بر محیط زیست طبیعی و پیرامونی کاملاً شناخته شود. کنترل و پایش دقیق این اثرات نیازمند یک طرح کلی مدیریت مکان است. در این طرح، ذینفعان مشتاق و افرادی که آموزش دیده اند ، نیز مشارکت دارند. با این توضیحات اولین روش توسعه یافته برای نشان دادن اثرات توریسم از موضوع و مفهوم ظرفیت برد، گرفته شده است. مفهوم ساده تری از ظرفیت برد، تعداد محدود شده بازدید کننده است که میتواند بسیاری مواقع به عنوان راه حلی برای کاهش اثرات در مناطق کوچک بکار گرفته شود. در این تحقیق سعی شده است مباحث مربوط به ظرفیت برد وپایش فعالیت های بازدیدی مطرح گردد.

در شرایط ایران، فرصت زمانی برای اصلاح جهت گیری های مدیریتی در حوزه ی محیط زیست محدود است و از طرفی، حتی دستگاه های ذی ربط اولویت های خود را به تفکیک نمی دانند و یا از ارتباط اولویت ها با سایر دستگاه ها و در سطح کلان طرح توسعه ی استان آگاه نیستند. در چنین شرایطی، معرفی پیشران های مهم در حوزه ی محیط زیست اولین و اساسی ترین گام برای هدایت بخشیدن به سناریوهای مدیریتی صحیح در آینده است. بدیهی است که باتوجه به جنبه های مختلف محیط زیست، پیشران های بسیار متنوعی نیز مطرح است که بررسی همه ی آن ها ممکن نیست. بنابراین، در این مطالعه، به غربالگری پیشران ها براساس میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری از سایر پیشران ها، به عنوان پیشران های مؤثر، کلیدی و درعین حال مستقل از سایر پیشران ها در حوزه ی مدیریت محیط زیست در استان خراسان جنوبی توجه شد. روش به کار رفته در این پژوهش، غربالگری پیشران ها و تحلیل ساختاری MicMac است که برای انجام آن، از نظرات متخصصین دانشگاهی و دستگاه های اجرایی مرتبط استفاده شد. براساس نتایج، مهم ترین پیشران ها در اثرات مستقیم و غیرمستقیم و اثرات احتمالی که باتوجه به آن ها تحولات آینده کنترل می شود، پنج مورد بودند. این پیشران ها به ترتیب اهمیت عبارت اند از: ایجاد ضمانت اجرایی قوانین مربوطه، همکاری های بین دستگاهی، گردش آزاد اطلاعات، تغییر نگرش تصمیم گیران و جایگیری درست سازمان محیط زیست در تصمیم گیری ها. جمع اثرات مستقیم و غیرمستقیم و محتمل پیشران ها به ترتیب 3007، 2805، 2135، 1938 و 1572 برآورد شد. نرخ پرشدگی ماتریس اثرات 86/23 درصد است که شامل 153 عدد 1 (اثرات ضعیف)، 113 عدد 2 (اثرات متوسط)، 89 عدد 3 (اثرات قوی) و 8 حرف P (اثرات احتمالی) می شود. همچنین 9 پیشران با وابستگی زیاد و تأثیرگذاری کم (پیشران های پاسخ و یا خروجی) شناسایی و معرفی شدند که پایش وضعیت آن ها به عنوان معیاری برای سنجش میزان موفقیت مدیریت پیشنهاد داده می شود. نتایج این مطالعه ممکن است مورد توجه مدیران و تصمیم گیران برای اولویت بندی اهداف، سیاست ها و فعالیت ها قرار گیرد.

تغییرات بوم شناختی شدید تالاب های بین المللی هامون در دهه های اخیر منجر به قرار گرفتن آن در لیست سیاه مونترال شده است. از این رو در این پژوهش پیش بینی و اعتبارسنجی تغییرات نمایه های پرندگان و ماهیان در آینده برای این تالاب ها مورد توجه قرار گرفت. روش مورد استفاده ماتریس آثار متقاطع کی سیم بوده که توسط آن اثر هر متغیر بر دیگر متغیرها در بازه عددی 3+ (اثر شدید و مثبت) تا 3- (اثر شدید و منفی) توسط متخصصان محیط زیست ارز ش گذاری شده است. با توجه به محدودیت های این روش از نظر تعداد متغیرها و فراوانی متغیرها، عوامل اثرگذار بر این نمایه ها در چهار دسته کلی تحت عنوان متغیر اقتصادی، اجتماعی، مدیریت حیات وحش و مدیریت منابع آب در نظر گرفته شد. به منظور به دست آوردن احتمالات متغیرها و پیش بینی ارزش نمایه ها در سال 1412، از مُد نظرات استفاده و روند آینده شبیه سازی شد. اعتبارسنجی مدل با استفاده از بازدیدهای میدانی طی دو سال متوالی انجام گرفت. نتایج حاصل از شبیه سازی کی سیم نشان داد که نمایه های پرندگان و ماهیان در طول سال های 1383 تا 1412 روند نزولی خواهند داشت. نمایه پرندگان به ترتیب از 77/0 به 28/0 و ماهیان از 60/0 به 22/0 خواهد رسید. بر اساس نتایج اعتبارسنجی، صحت مدل قابل قبول است و می توان با اطمینان به نتایج به دست آمده از نظرات کارشناسان در ماتریس اثرات متقاطع اعتماد کرد. این مطالعه نشان داد روش کی سیم به خوبی اثرات متقابل بین اجزاء سیستم را بررسی می کند و از این طریق قادر به پیش بینی اثرات آینده است. عوامل اقتصادی و اجتماعی ضعیف، خود منجر به بدتر شدن وضعیت نمایه های ماهیان و پرندگان می شود و با بدتر شدن این شرایط، فشار بر منابع نیز بیشتر خواهد شد. روند نزولی مدیریت حیات وحش و منابع آب نیز هشداری جدی است که باید مورد توجه تصمیم گیران قرار گیرد. <span style="font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 8.0pt; font-family: 'B Nazanin'; mso-ascii-font-family: 'Times New Roman Bold'; mso-hansi-font-family: 'Times New Roman Bold'; mso-bidi-language: FA;" lang="FA">تغییرات بوم شناختی شدید تالاب های بین المللی هامون در دهه های اخیر منجر به قرار گرفتن آن در لیست سیاه مونترال شده است. از این رو در این پژوهش پیش بینی و اعتبارسنجی تغییرات نمایه های پرندگان و ماهیان در آینده برای این تالاب ها مورد توجه قرار گرفت. روش مورد استفاده ماتریس آثار متقاطع کی سیم بوده که توسط آن اثر هر متغیر بر دیگر متغیرها در بازه عددی 3+ (اثر شدید و مثبت) تا 3- (اثر شدید و منفی) توسط متخصصان محیط زیست ارز ش گذاری شده است. با توجه به محدودیت های این روش از نظر تعداد متغیرها و فراوانی متغیرها، عوامل اثرگذار بر این نمایه ها در چهار دسته کلی تحت عنوان متغیر اقتصادی، اجتماعی، مدیریت حیات وحش و مدیریت منابع آب در نظر گرفته شد. به منظور به دست آوردن احتمالات متغیرها و پیش بینی ارزش نمایه ها در سال 1412، از مُد نظرات استفاده و روند آینده شبیه سازی شد. اعتبارسنجی مدل با استفاده از بازدیدهای میدانی طی دو سال متوالی انجام گرفت. نتایج حاصل از شبیه سازی کی سیم نشان داد که نمایه های پرندگان و ماهیان در طول سال های 1383 تا 1412 روند نزولی خواهند داشت. نمایه پرندگان به ترتیب از 77/0 به 28/0 و ماهیان از 60/0 به 22/0 خواهد رسید. بر اساس نتایج اعتبارسنجی، صحت مدل قابل قبول است و می توان با اطمینان به نتایج به دست آمده از نظرات کارشناسان در ماتریس اثرات متقاطع اعتماد کرد. این مطالعه نشان داد روش کی سیم به خوبی اثرات متقابل بین اجزاء سیستم را بررسی می کند و از این طریق قادر به پیش بینی اثرات آینده است. عوامل اقتصادی و اجتماعی ضعیف، خود منجر به بدتر شدن وضعیت نمایه های ماهیان و پرندگان می شود و با بدتر شدن این شرایط، فشار بر منابع نیز بیشتر خواهد شد. روند نزولی مدیریت حیات وحش و منابع آب نیز هشداری جدی است که باید مورد توجه تصمیم گیران قرار گیرد.  

رشد و توسعه اقتصادی– اجتماعی در چند دهه اخیر منجر به روی آوردن جوامع انسانی به ایجاد فرصت های گردشگری شده که امروزه به مثابه راهی در پر نمودن اوقات فراغت، کاهش تأثیر تنش های زندگی متمرکز شهری و صنعتی محسوب می شود. در کنار تمام مناطق متنوع ایران، سواحل جنوبی ایران نیز یکی از قطب های سیاحتی کشور به شمار می رود و در این بین خلیج چابهار با برخورداری از چشم اندازهای منحصر به فرد و نیز به سبب همجوار بودن با مناطق آزاد صنعتی و تجاری نقش مهمی در فراهم کردن اکوتوریسم دارد. در حال حاضر علی رغم اهمیت موضوع، مطالعه مشخصی به منظور مکان یابی پهنه های مناسب تفرج و برنامه ریزی درباره آن انجام نشده است. در این راستا طی تحقیق حاضر اقدام به پهنه بندی منطقه خلیج چابهار با استفاده از روش ارزیابی چند متغیره و با تکیه بر معیارهای اکولوژیکی و برخی معیارهای اقتصادی- اجتماعی گردید. معیارهای مورد استفاده در این تحقیق شامل خاک، رطوبت نسبی، پایداری سازند زمین شناسی، فاصله از منابع آب سطحی، فاصله از جاده، فاصله از دریا، فاصله از بندر، فاصله از مراکز شهری و روستایی، فاصله از مکان های تاریخی، فاصله از گسل و مراکز نظامی و همچنین فاصله از تاًسیسات خاص بودند. استانداردسازی معیارها با استفاده از تئوری فازی صورت پذیرفت و نقشه محدودیت ها با استفاده از تئوری بولین تولید شد. برای وزن دهی به معیارها از روش مقایسات زوجی در قالب تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد و سپس با روش ترکیب خطی وزن داده شده، لایه ها با هم ترکیب شده و شاخص مطلوبیت سرزمین محاسبه شد. در این منطقه 554 هکتار از محدوده در قالب 13زون برای تفرج متمرکز شناسایی شد و نشان داد که وجود محدودیت ها و حساسیت های محیطی، تحقق گردشگری را در جوار آبهای خلیج ناممکن ساخته است.

استان خراسان جنوبی تحت فشار فرایندهای صنعتی و شهرنشینی سریع دهه های گذشته در معرض چالش های محیط زیستی مختلف قرار گرفته است. ازاین رو هدف از انجام این پژوهش تدوین سناریوهای وضعیت آینده محیط زیست استان خراسان جنوبی با استفاده از مکتب فرانسوی سناریونویسی LIPSOR و به کارگیری مدل های ماتریس اثرات ساده و متقابل و تحلیل ریخت شناسی به صورت سیستماتیک است تا به جهت گیری های مدیریت محیط زیست کمک کند. ابتدا پیش ران های کلیدی به عنوان عوامل اصلی شکل دهنده آینده معرفی شدند. برای تبیین سناریوهای اولیه وضعیت آینده محیط زیست استان از مدل SMIC PROB-EXPERT استفاده شد. در تحلیل کمّی ماتریس های مستقل و شرطی موجود در این مدل، از نظرات پانل پانزده نفره متخصصان و کارشناسان حوزه محیط زیست از طریق پرسش نامه تخصصی استفاده شد. سپس مجموعه ای از سناریوها شامل محتمل ترین سناریوها به کمک مدل MORPHOL شناسایی شدند. نتایج حاصل از بررسی پنج پیش ران اصلی در مدل SMIC، موجب استخراج ده سناریوی اولیه شد. سپس تحلیل ریخت شناسی با مدل MORPHOL با سه دامنه سیاسی، نهادی اجرایی و فرهنگی، 3125 سناریو ممکن و محتمل تولید کرد که هریک، احتمال وقوع پیش ران های D5/D6/D1/D33/D29 را به ترتیب نشان می دهد. درنهایت تحلیل پنجاه سناریوی محتمل نشان داد سناریوی 11111 به عنوان محتمل ترین سناریو (41/276 درصد)، و سناریوهای 11112، 11113 و 21111 به ترتیب با احتمال 28/184، 85/122 و 17/115 هستند که پنج پیش ران متشکل آن، عمدتاً حاکی از احتمال وقوع کم (1) تا متوسط (2 و 3) در سناریوها بودند. به طور کل وضعیت آینده محیط زیست استان خراسان جنوبی در وضعیت ربع سوم موسوم به بی تدبیری در محیط زیست است. برای تغییر آینده و حرکت به سمت آینده بهتر، توجه به هریک از پیش ران های تأثیرگذار راهگشا خواهد بود و می تواند به سمت یک ربع از چارچوب، حداقل دارای یک محور شکوفایی سوق داده شود که با توجه به احتمال وقوع بالاتر پیش ران نهادی اجرایی، تغییر مسیر به ربع چهارم ممکن خواهد بود. از این رو تمرکز بیشتر بر این پیش ران جهت بهبود وضعیت محیط زیست استان خراسان جنوبی پیشنهاد می شود.

بررسی روند رشد شهرها و پیش بینی تغییرات آنها در آینده، برای برنامه ریزی های فضایی، ضرورت دارد. به این منظور، به نقشه سازی پهنه های ساخت وسازشده نیاز است. در بسیاری مناطق، به ویژه در اقلیم خشک، تفکیک مناطق ساخت وسازشده از محیط اطراف به سادگی و با روش های معمول طبقه بندی تصاویر ماهواره ای و یا نمایه های متداول، با دقت مورد قبول، امکان پذیر نیست؛ ازاین رو بسیاری از پژوهشگران نمایه های طیفی گوناگونی را به منظور استخراج مناطق ساخت وسازشده، توسعه داده اند. استفاده از تغییرات دمای سطح زمین برای نشان دادن مناطق ساخت وسازشده، به کمک الگوریتم زون های اقلیمی محلی (LCZ) کمتر مورد توجه بوده است و روش نسبتاً جدیدی محسوب می شود؛ بنابراین در این مقاله، تفکیک مناطق ساخت وسازشده از سایر انواع پوشش اراضی پیرامونی آن، با استفاده از الگوریتم LCZ انجام شد. با توجه به محدودیت نداشتن تعداد باند در این روش، از چهار سری تصاویر ماهواره ای لندست متعلق به سال 2020 استفاده شد و صحت آن با جدیدترین نمایه های ساخت وسازشده (DBI، BLFEI، BAEI و BAEM) که به صورت خودکار طبقه بندی شده اند، مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج این مطالعه نشان داد که صحت طبقه بندی ناشی از الگوریتم LCZ ٪96 است؛ درصورتی که نمایه های BLFEI و BAEM قادر به تفکیک کامل مناطق ساخت وسازشده از سایر انواع پوشش اراضی نیست و صحت کلی نمایه BAEI نیز 37% به دست آمد. بنابراین کارآیی روش LCZ بیشتر از نمایه های ساخت وسازشده است و درمورد مناطق خشک و نیمه خشک، توصیه می شود.

تغییرات کاربری اراضی با تغییر ویژگی های پوشش سطحی مانند شکل مناطق ساخت و ساز شده ، میزان جذب گرما ، مصالح ساختمانی، آلبدوی سطحی و میزان پوشش گیاهی منجر به تغییرات دمای سطح زمین می شود. الگوی تغییرات دمای زمین در کاربری ساخت و ساز شده در مناطق گرم و خشک بر خلاف مناطق مرطوب باعث کاهش دمای سطح زمین و به عبارتی پدیده جزایر سطحی سرد شهری می شود. با توجه به توسعه شتابان مناطق شهری و صنعتی در دشت اردکان- یزد در دهه های اخیر، این مطالعه با هدف بررسی تغییرات الگوی دمایی سطح زمین با استفاد از تصاویر ماهواره ای لندست 7 و 8 برای دو فصل زمستان و تابستان سال های 2002 و 2019 انجام شد. علاوه بر آن ارتباط کاربری اراضی/پوشش اراضی با دمای سطح زمین نیز بررسی شد. الگوریتم های مورد استفاده جهت به دست آوردن دمای سطح زمین برای تصاویر لندست 7 روش تک پنجره و برای تصاویر لندست 8 مدل دفتر علوم لندست بود. نتایج این مطالعه نشان داد که جزایر سرد در مناطق ساخت و ساز شده شهری در فصول زمستان و تابستان تشکیل شده اند و از سال 2002 تا 2019 وسعت جزایر سرد در زمستان کاهش و در تابستان روندی افزایشی داشته و در همین مدت وسعت جزایر حرارتی در زمستان و تابستان کمتر شده است. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش می توان نتیجه گیری کرد که افزایش 6/7 درصدی مناطق ساخت و ساز شده در دوره 17 ساله موجب افزایش جزایر سرد سطحی شده و با کاهش بیش از 32 درصدی مناطق دارای پوشش گیاهی و باغات در دشت اردکان جزایر حرارتی در فصل تابستان گسترش بیشتری داشته است.