صفورا فضل اللهی

مفهوم زشتی در جهان اسلام، مفهومی وابسته به زیبایی است و هنگامی در عرفان اسلامی هویت می یابد که عارف، قصدِ توضیح مفهوم زیبایی را داشته باشد و اشاراتی به همتای مخالفِ زیبایی یعنی زشتی کند. سهروردی از جمله حکمای مسلمان است که علاوه بر توضیح و تفسیر زیبایی به توصیف عالم خیال و قوه متخیله می پردازد که نقش عمده ای در آفرینش زیبایی و به تعبیر دیگر در توصیف مفهوم زشتی دارد. در نوشتار پیش رو ضمن بررسی مصنفات شیخ اشراق به جست و جوی مفهوم زشتی در آثار شیخ پرداخته ایم. در ادامه به مظاهر و نمودهای مختلف زشتی در آثار سهروردی پرداخته و انواع زشتی از قبیل زشتی های محسوس، زشتی های معقول و زشتی های خیالی را در دستگاه فکری وی مشخص کرده و در پایان نشان داده ایم که چگونه زشتی به مثابه ظلمت و تاریکی، با نور در جدال است. نوری که در بنیان های فلسفی سهروردی از مصادیق آشکار زیبایی و حُسن به شمار می رود.

اگر تشکیل یک حکومت ملی در لوای تشیع را مهم ترین دستاورد صفویان طی 254 سال بدانیم، پس بیراهه نیست اگر «فردیت هنری» و پیروِ آن، «خودآگاهی هنری» را نیز شگرف ترین دستاورد نگارگران مکتب اصفهان برشمریم. عده ای از منتقدان و مورخان هنری هنگام بررسی نقاشی های مکتب اصفهان به «فردیت هنری» این نگارگران اشاره می کنند که تأکیدی بر خودآگاهی هنری آنان محسوب می شود. این نوشتار ضمن توصیف مفهوم «خودآگاهی هنری» به مهم ترین دستاوردهای آن نیز می پردازد که مهم ترین آنها عبارت است از کسب و بروز هویت مستقل هنرمند. از دیگر تأثیرات خودآگاهی و فردیت هنری نگارگران این دوران می توان از ترویج آثار مرقوم و تألیف تذکره ها و خودنوشت های نگارگران این عصر نظیر «قانون الصور» و «مجمع الخواص» نام برد که به غیر از ذکر احوالات خود به توصیف تحولات و گرایش های هنری زمانه نیز می پردازند. اما چه عواملی در بروز این خودآگاهی هنری دست داشته است؟ این نوشتار ضمن توصیف مفهوم خودآگاهی هنری، به بررسی عوامل مختلفی می پردازد که در رشد این پدیده نزد نگارگران مکتب اصفهان دست داشته اند. یافته های این پژوهش، معطوف به بررسی نتایج خودآگاهی مزبور در برخی از نگاره های اساتید مکتب اصفهان است. نگارگران این عصر ضمن تجربه گرایی و تثبیت سلیقه هنری خویش از بازارهای هنریِ خارج از مرزهای ایران نظیر هندوستان و امپراتوری عثمانی غافل نبودند و آثارشان را به آنها نیز می فروختند. روش تحقیق این مقاله توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات آن کتابخانه ای بوده است، نمونه های کتاب آرایی و نگاره های آن نیز به شیوه گزینشی بوده و منحصراً به منتخبی از نگاره های مکتب اصفهان اختصاص دارد.