علی رضاقلی فامیان

آرامستان ها مکان هایی تاریخی و فرهنگی هستند که زبان و هویت مردگان را در بافت مشخصی به نمایش می گذارند. گورنوشته را می توان منبع بسیار غنی از اطلاعات زبانی درنظر گرفت که در مطالعات فرهنگی کم تر سخنی از آن ها به میان آمده است. بنابراین، با هدف بررسی درون مایه و محتوای گورنوشته در خلال مطالعه ای میدانی از ۹۱۵ گورنوشته (فارسی و ترکی) آرامستان های تبریز عکس برداری شد. سپس با بهره گیری از تحلیل محتوا گورنوشته ها از منظر ابزارهای خرد و کلان بررسی شدند. به دلیل درج نشدن تاریخ تولد در برخی از گورنوشته ها تاریخ وفات ۱۳۲۰ تا ۱۳۹۹ مدنظر بود. گرچه در نگاه اول به نظر می رسد گورنوشته ها از منظر دارا بودن نام فرد متوفی، تاریخ وفات و تولد محتوایی یکسان دارند، ولی یافته های تحقیق حاضر نشان از بهره گیری ابزارهای کلان همچون هویت، علت فوت، پیام اخلاقی و ابزارهای خٌرد برای خلق محتوایی بدیع و منحصربه فرد متوفی دارد. از سوی دیگر یافته ها حاکی از حضور کم رنگ زبان ترکی در مضامین گورنوشته های تبریز است.

گویش سنجی، گرایشی نوین و برآمده از گویش شناسی کلاسیک است که در آن تفاوت ها و تمایزات گویش های یک ناحیه به صورت آماری محاسبه و با نقشه ها و اطلس های گویشی بازنمایی می شود. در پژوهش حاضر کوشیده ایم براساس روش تحلیل انبوهه داده های گویشی و با بهره گیری از بسته نرم افزاری گویش سنجی و نقشه نگاری RuG/L04، چشم اندازی از تنوعات آوایی زبان تالشی را ارائه دهیم. جامعه آماری این پژوهش ساکنان آبادی های تالش زبان 5 شهرستان تالش، رضوانشهر، ماسال، فومن و شفت است. از هر شهرستان 10 روستایِ بالای 100 خانوار انتخاب، و روستای تالش زبان «عنبران» از شهرستان نمین استان اردبیل نیز اضافه شد و جمع روستاها به 51 رسید. از هر روستا سه گویشور در رده سنی نوجوان، میان سال و سالمند انتخاب، و با آنها مصاحبه حضوری انجام شد. ابزار پژوهش، از پرسشنامه های زبانی سُوادِش و لایپزیک بود که مشتمل بر 65 واژه در 10 مقوله واژگانی بود. نتایج پژوهش نشان داد که در تمام گونه های تالشی تشابهات و تنوعات آوایی وجود دارد که در حوزه های تناوب آوایی و تنوعات در همخوان ها و واکه ها بررسی گردید.  

در چارچوب تاریخ و فلسفه علم، دوگانه های علوم سخت/نرم و نیز علوم رشته ای/میان رشته ای از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. در این مقاله، نگارنده می کوشد تفاوت ها و شباهت های احتمالی دوگانه های فوق الذکر را در خرده ژانر «عنوان مقاله» مطالعه کند. همان طور که می دانیم، عنوان هر مقاله پژوهشی، نخستین بخش از هر مقاله است که خواننده با آن مواجه می شود، بر اساس آن، ارتباط مقاله با موضوع تحقیق خود را می سنجد و درخصوص مطالعه کامل مقاله تصمیم می گیرد. به منظور انجام پژوهش، 6000 عنوان مقاله (3000 عنوان فارسی و 3000 عنوان انگلیسی) منتشرشده در نشریات علمی پژوهشی و آی.اس.آی مربوط به 12 رشته و میان رشته ای علوم سخت (علوم پایه و تجربی) و علوم انسانی به عنوان داده تحقیق مدنظر قرار گرفت و طول عنوان و نیز سه نشانه نقطه گذاری شامل دونقطه (:)، ویرگول (،) و نشانه پرسشی (؟) به عنوان متغیرهای تحقیق انتخاب شد. براساس یافته ها، در کل پیکره 72281 واژه به کاررفته و میانگین طول عنوان برای هر مقاله 12 واژه است. عنوان مقالات فارسی نسبت به عنوان مقالات انگلیسی طولانی تر است، اما میزان استفاده از نشانه های نقطه گذاری در عنوان های انگلیسی بیشتر است. بررسی داده ها با توجه به محور زمان نیز نشان می دهد که عنوان مقالات به مرور زمان افزایش یافته اند. در مجموع، یافته های مقاله حاکی از آن است که دیدگاه های محققان پیشین در تأکید بر ملاحظات کلان دوگانه های علوم سخت/نرم و همچنین علوم رشته ای/میان رشته ای، در زمینه خرده ژانرهایی مانند عنوان مقاله نیز قابل تأمل و پذیرفتنی است.

کارکرد کلامیِ تقابل واژگانی برای نخستین بار در قالب انگاره نظریِ جونز (2002) مورد بررسی قرار گرفت، و هفت طبقه اصلی شامل کمکی، همپایه، ممیز، انتقالی، منفی، تفضیلی، و اصطلاح معرفی گردید. نگارنده مقاله حاضر کوشیده است، با تکیه بر طبقه بندیِ مذکور، برای نخستین بار و بر پایه رهیافتی پیکره- بنیاد، نقش و کارکرد کلامیِ تقابل را در پیکره ای طبیعی از زبان فارسی ارزیابی کند. به این منظور 1000 جمله شامل جفت واژه های متقابل از 16 متن مکتوب فارسی استخراج شد و نوع کارکردِ کلامیِ جفت واژه های هر جمله تشخیص داده شد. یافته ها نشان می دهد که از میان چهار مقوله واژگانیِ صفت، اسم، فعل و قید، مقوله صفت فراوانیِ بیشتری در تشکیل جفت واژه های متقابل دارد. همچنین، دو جفت واژه «چپ-راست» و «بالا-پایین» پربسامدترین جفت واژه های متقابلند. از سوی دیگر، اطلاعات آماریِ مربوط به نقش کلامیِ تقابل حاکی از آن است که برخلاف سه زبان انگلیسی، سوئدی و ژاپنی، که کارکرد کمکی در آنها پربسامدترین کارکردِ کلامی به شمار می آید، این جایگاه در زبان فارسی به کارکرد همپایه اختصاص دارد. فراوانیِ قابل ملاحظه کارکرد اصطلاح در زبان فارسی نشان می دهد که یکی از کارکردهای کلامیِ تقابلِ واژگانی در زبان فارسی، ساخت اصطلاح و ضرب المثل است.

علم سنجی حوزه ای است که به سنجش شاخص های کمّی مؤثر در نشر علوم می پردازد. در پژوهش حاضر، 411 مقاله ارائه شده در 8 همایش زبان شناسی ایران از سال 1369 تا 1391 با توجه به هفت شاخص علم سنجی بررسی شده است. یافته ها نشان می دهد که فراوانی مقالات در زیرشاخه نحو بیش از سایر زیرشاخه های زبان شناسی است و دو زیرشاخه تحلیل گفتمان و ساخت واژه در رتبه های دوم و سوم قرار دارند. از میان 70 دانشگاه و مرکز علمیِ شرکت کننده در همایش های مورد مطالعه، دانشجویان و اعضای هیئت علمیِ دانشگاه علامه طباطبایی بیش ترین سهم را در ارائه مقالات داشته اند. از مجموع مقالاتِ ارائه شده، 202 مقاله به زبان یا گویشی خاص پرداخته است و زبان فارسی با 152 مقاله رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. هم چنین گرایش به کار گروهی در انجام دادن پژوهش و تألیف مقاله، سهم زنان در ارائه مقالات، میانگین طول عنوان مقالات و نیز استناد به منابع در طول زمان افزایش یافته است.

تعامل میان نویسنده و خواننده متن، نخستین بار در انگاره نظری فراگفتمان هایلند و ذیل دو مفهوم کلیدی «موضع گیری» و «مشارکت جویی» مطرح شد. در این انگاره، نویسنده هر متن به طور خودآگاه یا ناخودآگاه با عناصر زبانی مختلف شامل «تردیدنماها»، «یقین نماها»، «نگرش نماها»، و «ارجاع به خود»، موضع خود را نسبت به مفاهیم و پدیده ها اعلام می کند و همچنین با استفاده از عناصری نظیر «ضمیرخواننده»، «جملات امری»، «جملات پرسشی»، «دانش مشترک» و «جملات معترضه»، مشارکت خواننده را در خوانش متن جلب می کند. در پژوهش حاضر، محقق مقالات نقد کتاب های ادبیات فارسی را با تکیه بر انگاره هایلند بررسی کرده است. پیکره مطالعه حاضر شامل 100 مقاله نقد ادبی (50 مقاله از نشریات دانشگاهی و 50 مقاله از نشریات عمومی) است. پس از شناسایی، استخراج و شمارش داده ها مشخص شد که نویسندگان مقالات نقد پیکره حاضر به ازاء هر 7/11 کلمه، از یک واژه یا عبارتِ مربوط به موضع گیری یا مشارکت جویی استفاده کرده اند. از میان عناصر زبانی مورد مطالعه، نگرش نماهای منفی و جملات امری، به ترتیب، پربسامدترین و کم بسامدترین عناصر زبانی هستند. یافته ها نشان می دهد منتقدان نشریات دانشگاهی در مقایسه با نشریات عمومی سخت گیرتر هستند و در دهه 1380 شمسی، منتقدان نسبت به دهه قبل، از نگرش نماهای بیشتری استفاده کرده اند. همچنین، بخش پایانی هر مقاله نقد، متراکم ترین قسمت مقاله از نظر فراوانی عناصرِ موضع گیری و مشارکت جویی است و منتقدان مرد دیدگاه های خود را با قاطعیت بیشتری ابراز کرده و زنان نیز در استفاده از عناصر زبانی مشارکت جویی از مردان پیشی می گیرند.

در چارچوب علوم رایانه و هوش مصنوعی، هستان شناسی سامانه ای رایانه ای ینههای یه معین مانند اصطلاحات یه علمی را گردهم می آورد و روابط معنایی- مفهومیِ میی دهد. در این مقاله، ضمن معرفی مفهوم هستان شناسی یم به سه پرسش پاسخ دهیم: 1). چه گونه می توان برای حوزه ساخت واژه در زبان فارسی، هستان شناسی تهیین هستان شناسیِ حوزه ساخت واژه در زبان فارسی و هستان شناسیِ اصطلاحات زبان شناسیِ گولد در زبان انگلیسی تاچه میزان نگاشت وجود دارد؟ 3). طراحی هستان شناسیِ حوزه ساخت واژه درزبان فارسی، چه تصویر جدیدی از این حوزه ارائه می دهد؟ برای پاسخ به این پرسش ها، 320 اصطلاح ساخت واژی از منابع صرف و نحو زبان فارسی استخراج و در یه رایانه ای درج شدند. در مرحله بعد، اصطلاحات موجود را با استفاده از هفت رابطه معنایی و واژگانی شامل (1) شمول معنایی، (2) هم معنایی، (3) تقابل، (4) مشتقات، (5) مشخصه تعریفی، (6) نیاز دارد و (7) ابزار، سامان دهییم. نتایج پژوهش نشان داد در 59% از موارد میان اصطلاحات موجود در سامانه پژوهش حاضر و اصطلاحات موجود در هستان شناسی گولد، نگاشت وجود ندارد. همچنین یافته معنایی پربسامدترین و مشتقات بسامدترین رابطه در هستان شناسی اصطلاحات ساخت واژی است.

ظهور و گسترش ابزارهای الکترونیکی مربوط به گردآوری، ذخیره سازی و پردازش داده های زبانی و همچنین موفقیت چشم گیر شبکه های واژگانی، نگارندگان را بر آن داشت که به طراحی شبکة واژگانی صفات زبان فارسی اقدام کنند. مقالة حاضر ضمن بیان تاریخچه و مبانی کلی شبکة واژگانی، چگونگی شکل گیری شبکة حاضر را شرح می دهد. از آنجا که قصد طراحی شبکة واژگانی صفات فارسی را داریم، به طبقه بندی معنایی مقولة صفت می پردازیم. در این طبقه بندی 15 طبقة اصلی و بیش از 70 طبقة فرعی شناسایی شده است. برای استخراج صفات و تعیین حوزه های معنایی و نیز هم معناها، متقابل ها و بسامد آن ها از سه فرهنگ واژگانی و یک دادگان زبان فارسی استفاده شده است. شبکة واژگانی، نوعی پایگاه داده هاست و از این رو ضمن آشنایی مقدماتی با مفاهیم بنیادی و روش شناسی دادگان با فرآیند طراحی منطقی و فیزیکی شبکة واژگانی صفات فارسی آشنا می شویم.