حسام اصلانی

بیان مسئله: مناره یکی از عناصر تزیینی- کاربردی ویژه در بناهای مذهبی است که پیشینه ای کهن در معماری ایران قبل از اسلام داشته است. در دوره سلجوقیان که یکی از ادوار مهم تاریخ ایران است در شهر اصفهان مناره هایی با ابعاد و اندازه های مختلف با تزیینات زیبای آجرکاری، کاشی کاری، گچ بری و کتیبه ها ساخته شده که عظمت و زیبایی خیره کننده ای را القاء می کنند. این مناره ها دارای کاربری های مختلف بوده و هر یک زمینه مناسبی را برای خلاقیت و هنرمندی بانیان و معماران آن فراهم نموده است. این پژوهش درصدد است که به این سؤال که طرح های تزیینی این مناره ها از چه نوع تزییناتی است؟ پاسخ دهد. هدف: شناخت آرایه های تزیینی مناره های دوره سلجوقی شهر اصفهان است روش پژوهش: روش انجام این پژوهش تحلیلی- تطبیقی و گردآورری اطلاعات به صورت ترکیبی (کتابخانه ای- میدانی) صورت گرفته است. یافته ها: نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که ایجاد بنای مناره در دوره سلجوقی در شهر اصفهان اهمیت روزافزونی یافته است و در اغلب مناره های بررسی شده طرح های تزیینی متنوعی با استفاده از تکنیک آجرکاری به اجرا درآمده است که علاوه بر جنبه کاربردی به لحاظ عناصر بصری زیباشناسانه حائز اهمیت هستند.

محوطه تاریخی نقش رستم یکی از آثار منحصربه فرد ایران واقع در استان فارس است که یادمان هایی از عیلامیان، چهار مقبره مربوط به دوران هخامنشی، و همچنین 7 نقش برجسته عظیم بر روی صخره مربوط به دوران ساسانی در خود جای داده است. ازآنجایی که این آثار تاریخی در فضاهای باز کوهستانی واقع شده اند، آسیب های بسیاری را که متأثر از شرایط اقلیمی بوده، پشت سر گذاشته است. وجود ترک های متعدد و عمیق با دلایل ناشناخته بر روی سطوح این آثار صخره ای در محوطه باستانی نقش رستم، منجر به شکل گیری این تحقیق گردید. لذا جهت شناسایی دلایل به وجود آمدن این ترک ها، داده های سنجش ازدور منطقه مطالعه و از سامانه اطلاعات جغرافیایی جهت تحلیل و تفسیر استفاده گردید. در این راستا از تصاویر هوایی و ماهواره ای با قدرت تفکیک مکانی برای بررسی دیداری از منطقه موردمطالعه و محیط پیرامون، از مدل رقومی ارتفاع برای نمایش ناهمواری های زمین و تفسیر ساختارهای سه بعدی از سطح زمین، و GIS به عنوان یک سامانه اطلاعاتی مکان مبنا و ابزاری برای پردازش، تحلیل و مدیریت اطلاعات استفاده گردید. با توجه به نتایج تحلیل ها، مشخص گردید که این آثار صخره ای در انتهای آبراهه ها واقع شده اند و در طول زمان و در فصل های پربارش، تحت تأثیر وجود ترک های زمین ساختی باعث ایجاد جریان روان آب ها و تجمع آب شده و دلیل توسعه فرایندهای فرسایشی در منطقه موردمطالعه هستند.

فن و هنر سفالگری عصر قاجار به لحاظ شیوه های ساخت، تزئین، طرح و نقش، دارای مؤلفه ها و شاخصه ها، وجوه افتراق و اشتراک فراوانی با دوران قبل از خود بوده که در مطالعات باستان شناسی کمتر بدانها توجه و پرداخته شده است. مطالعه و بررسی ظروف سفالی دوره قاجار، افزون بر آشنایی با فرهنگ حاکم بر این دوره، شیوه های ساخت و تزئین به ویژه در خصوص نقوش به عنوان اصلی تزئینی در سفالینه ها را آشکار می سازد. از این رو، در مقاله پیش رو با مطالعه و بررسی تعدادی از سفالینه های عصر قاجار، شیوه های تزئین و نقوش بر روی ظروف سفالی بررسی می شوند. بر این اساس، هدف از این پژوهش، آشنایی با انواع نقوش به کار رفته در سفالینه های مورد مطالعه و در نهایت، طبقه بندی این نوع نقوش است. در این پژوهش، نتیجه جستجوها به روش میدانی با مراجعه به موزه های داخلی (رضا عباسی، موزه ملی ایران، موزه آبگینه و سفالینه های ایران) و جست جو در وب سایت موزه های خارجی (ارمیتاژ، ویکتوریا و آلبرت)، به یافتن نوزده نمونه انجامید که بیشترین تعداد، از موزه آبگینه و سفالینه های ایران انتخاب شد. روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی بوده و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و همچنین، بر بررسی میدانی استوار است. بدین معنا که ابتدا همه نمونه ها به صورت میدانی و اسنادی گردآوری شده، سپس معرفی، تحلیل و در جداول ترسیمی، نقوش تزئینی، ویژگی ها و شاخص های خاص هر یک استخراج و تقسیم بندی شده اند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهند سفالگری دوره قاجار در عین تأثیر پذیری و تداوم سبک های سفال سازی دوران قبل، به نوآوری هایی در زمینه نقوش دست یافته که مختص به این دوره بوده اند.

کاشی های زراندود، گروهی از با ارزش ترین محصولات سفالگران ایرانی به شمار می روند؛ این گروه کاشی ها پس از تغییرات گونه گون در فن آوری، در دوره ی صفوی به صورت دو تکنیک کاملاً مشابه ظاهر شدند که به خوبی در بقاع مذهبی اصفهان قابل رؤیت هستند. این پژوهش به بررسی دقیق این دو تکنیک موازی می پردازد و می کوشد نحوه ی ساخت این کاشی ها را شناسایی کند.