محمدتقی انصاری پور

قرآن کریم علاوه بر آنکه یهودیان و مسیحیان را «اهل کتاب» معرفی می کند، هجده بار از واژه «تورات» و دوازده بار از واژه «انجیل» برای مجموعه معارف الهی اعطا شده به حضرت موسی × و حضرت عیسی × استفاده می کند. از طرفی، قرآن در ضمن آیات تصدیق، که گاه خطاب به یهودیان و مسیحیان هستند، به حسب ظاهر، متن مقدس آنان را تأیید می کند. حال این سؤال رخ می نماید که آیا کاربردهای «تورات» و «انجیل» در قرآن را می توان ناظر به متن موجود در زمان نزول آیات دانست یا نه؟ در پاسخ این سؤال دو فرض قابل تصور است. بنا بر فرض نخست، چگونه می توان این دو نام را با وجود ناهمخوانی های محتوایی بین قرآن و متون مقدس یهودی مسیحی به جا مانده از آن زمان، ناظر به این متون دانست؟ و در صورت پذیرش فرض دوم، چگونه می توان آیاتی را که به تصدیق متون موجود در دست یهودیان و مسیحیان معاصر نزول قرآن اشاره دارند، توجیه و تبیین کرد؟ این نوشتار، با اشاره به نوعی دلالت خاص برای کاربردهای واژه های «تورات» و «انجیل» به پرسش مزبور پاسخ می دهد.

ابراهیم به عنوان نیای مشترک ادیان ابراهیمی، از جایگاهی ویژه در سنت دینی یهودیت، مسیحیت و اسلام برخوردار است. درحالیکه به باور برخی اندیشمندان معاصر، اختلاف این سه دین در مورد ابراهیم، از نقاط اشتراک آنها بیشتر است. مروری بر ادبیات تفسیری و مجادله ای پیرامون روایت ابراهیم در قرآن و کتاب مقدس، به ویژه تا پیش از شورای دوم واتیکان و عطف نظر کلیسای کاتولیک به اصل گفت وگو و تعامل ادیان، شاهدی بر این مسئله است. در این میان، ماجرای ذبح پسر ابراهیم علیه السلام ، از محوری ترین مسائل اختلافی است که در ادیان ابراهیمی تفاسیر متفاوتی از آن ارائه شده و در هر سنت دینی نقطه ثقل متمایزی یافته است. این مقاله درصدد است تا با بازخوانی برداشت های مختلفی که با تکیه بر روایت قرآن و عهدین از این واقعه صورت گرفته است، جان مایه اصلی روایت ذبح فرزند ابراهیم در ادیان ابراهیمی را مورد واکاوی قرار داده و این موضوع را در سه سنت دینی اسلام، مسیحیت و یهودیت در روایت ماجرایی واحد (ذبح پسر ابراهیم) بازنمایی کند.

در متون مقدس ادیان ابراهیمی توجه به گذشته و حال و آیندة تاریخ بشر جایگاهی شاخص دارد. کتب موجود در عهد عتیق، با ساختاری نسبتاً تاریخ گونه، سرگذشت انسان را از آغاز آفرینش جهان و انسان شروع می کند و تا رسیدن به پیدایش قوم بنی اسرائیل ادامه می دهد. از این جا به بعد این تاریخ رنگ قومی به خود می گیرد و در نهایت نگاهی به تصورات و مفاهیم آخرالزمانی دارد که گاه قومی اند و گاه فراگیر. عهد جدید را باید در دو بخش جداگانة اناجیل و رساله ها مورد بررسی قرار داد. بخش اناجیل فاقد نگاه تاریخ گونة عهد عتیق است، اما در عین حال، از دیدگاه نگارندگان آن، از تحقق وعده های مسیحایی عهد عتیق خبر می دهد. بخش رساله ها (بطور خاص رساله های پولس) مفاهیمی را از عهد عتیق وام می گیرد و با تفسیری خاص از آن ها، نوعی الهیات مخصوص به خود و نوعی فلسفه تاریخ عرضه می کند. تصلیب حضرت عیسی(ع) و صعود آن حضرت به آسمان «نقطة عطفی» مهم در این فلسفة تاریخ به شمار می رود. چینش مطالب قرآن و نیز محتوای آیات قرآن گرچه حالت گزارش تاریخ گونه ندارد، اما در مفاهیم قرآنی گذشته و حال بطور ضمنی و آیندة انسان به جدّ و با تأکید مورد توجه قرار دارد. تفاوت ها در باب دوران های تاریخی در سه متن مذکور در دو جا تجلی خاص دارد: بخش الهیات موجود در رساله های پولس، که در آن شاهد فلسفه تاریخ خاصی هستیم و در عهد عتیق، که در آن الهیات صبغة قومی به خود گرفته است.

یکی از مباحث اساسی علم مصطلح الحدیث، ضوابط جرح و تعدیل راویان است هتب بترای ایترای میراث حدیث از اهاذیب و مجعولات وضع شده اس . جرح و تعدیل روات حدیث، بر اایه تضعیفات یا توثیقات محدثان دوره نخستین اسلام شکل گرفتب و بیانگر شرح حال، نقتا ضتعو و تّورت راویتان اس . اما زمانی مشکل آغاز شد هب هسانی هب مسئول معرفی اشخاص غیر اّبل اعتماد در نقل حتدیث بودند، خود دچار اختلافات شخصی و مذهبی شدند و شروع بب انتقاد و تضعیو یکدیگر هردنتد هتب در شهرت دارد؛ یعنی سخنانی هب علمای هم عصر و هم رتبب، علیب » هلام الا رّان « علم مصطلح الحدیث بب هم ابراز هرده اند. اما بب مرور زمان و با توجب بب فزونی این اختلافات و تضعیفات، هب می توانس ستبب بی اعتمادی مسلمانان بب احادیث یا محدثان گردد، حدیث شناسان با استناد بب دلایل شرعی و عرفی و سخنان علمای سلو، بب تأسیس اّعده ای مهم در علم مصطلح الحتدیث ا تّدام هردنتد هتب در میتان عالمان متأخر، همواره مورد بحث و نظر بوده اس . بنا بب مفاد این اّعده، نسل هتای بعتدی نبایتد بتب سخنان تند و غیرمنصفانه علمایی هب در یک عصر زندگی می هردند، اعتنا هنند. با ملاحظه آرای علمای ایشین و متأخر، می توان سب مرحله اصلی برای این اّعده ترسیم هرد؛ ایشینه اّعتده هتب برگرفتتب از هلام محدثان دوره سلو اس ، تدوین اّعده هب توسط ابن عبدالبر و ذهبی صورت اذیرف و اصتلاح هاستی های اّعده توسط علمای متأخر. مبانی نظری اّعده هلام الا رّان بر چهار محور اصتلی استتوار اس : بی اعتبار ساختن بستر هلام الا رّان، گوشزد نمودن تبعات منفی اعتنا بب هتلام الا تّران، اعتبتار بخشیدن بب اجتهادات علمای سلو، و در نهای ، رویکرد اخلا یّ بب هلام الا رّان. در این مقالب تتلا شده تا علاوه بر ایگیری سیر تطور این اّعده، مبانی چهارگانه اّعده نیز مورد بحث رّار گیرد.

در سپهر عرفان اسلامی و عرفان مسیحی، همواره عارفان پرآوازه ای سر برآورده اند که از منظر وحدت به جهان هستی نگریسته اند و بینش های عرفانی مبتنی بر توحید خویش را مبنایی برای رواداری در رفتار با دیگران قرار داده اند. در این میان، دو عارف مسلمان و مسیحی، محمد داراشکوه و یاکوب بومه، از تأثیرگذارانِ این عرصه هستند. بر همین اساس، مسئله این مقاله چنین است که چه نظام رفتاریِ روادارانه ای بر مبنای بینش های عرفانی این دو عارف از لابه لای کلمات آنان دریافت می شود. در مقاله پیش رو با رویکرد توصیفی - تحلیلی و استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، از میان مبانی هستی شناسی، انسان شناسی و نجات شناسی موجود در آثار محمد داراشکوه و یاکوب بومه، بینش هایی همچون وحدت وجود، سریان عشق در هستی، توحید در مالکیت، توحید در عبادت، اشتراک در خلقت و...، استخراج شد و ارزش هایی مبتنی بر این بینش ها همچون کرامت انسانی، امکان عشق ورزی به انسان ها و امانت بودن داشته ها نزد انسان ارائه شد. این بینش ها و ارزش ها خود رفتارها و کنش های روادارانه ای مانند ایثار، رفتار نیکوکارانه، محبت و فروتنی را به دنبال دارند که برای همزیستی مسالمت آمیز در جهان معاصر از بهترین نمونه ها هستند.