محسن ایزدی

یکی از عرصه های مهمی که فلسفه می تواند نقش کابردی مفید و مؤثری داشته باشد، عرصه جامعه شناسی است. با همین هدف، نوشتار پیش رو با تحلیل فلسفی منطقی و با استشهاد به برخی از آیات قرآنی، به این پرسش است می گوید که میان پیشرفت یک جامعه و قانون مداری مردم آن جامعه چه رابطه ای وجود دارد؟ در این راستا، نویسنده نخست سریان قوانین تکوینی عقلی در کل عالم را تحلیل و تبیین می نماید و در پی آن اثبات می کند در جامعه نیز -اعم از اینکه «جامعه» را دارای وجود واقعی یا وجود اعتباری بدانیم- قوانین تکوینی عقلی حاکمیت دارد. طرح مسئله حاکمیت قوانین تکوینی در جامعه، از نظر منطقی به بررسی دیدگاه های مختلف و نقض و ابرام های ارائه شده درباره نوع ترکیب جامعه و اعتباری یا واقعی بودن وجود آن مسبوق است که بخشی از نوشتار پیش رو را به خود اختصاص داده است. مدعای اصلی پژوهش حاضر این است که اولاً یکی از قوانین تکوینی عقلی حاکم بر جامعه این است که «تشکیل و استمرار جامعه بدون قوانین قراردادی محال عقلی است»؛ ثانیاً و بر اساس همین قانون تکوینی عقلی، می توان یکی دیگر از قوانین تکوینی عقلی حاکم بر جامعه را به این مضمون کشف کرد: «پیشرفت یک جامعه بدون قانون مداری مردم آن جامعه، محال عقلی است». نویسنده در این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی و گردآوری محتویات کتابخانه ای، در پی اثبات این دو گزاره است.

اندیشمندان، مصلحان و رهبران دینی، بر ضرورت ترویج و نهادینه سازی اخلاق نیکوی اجتماعی بویژه وجدان کاری اذعان دارند. بدون تردید یکی از مهمترین عوامل سعادت، پیشرفت و تمدن سازی در هر جامعه ای عبارت است از برخورداری مردم آن جامعه از اخلاقیات نیکوی اجتماعی. برخی از جوامع علی رغم محرومیت از آموزه-های دین اسلام (و حتی ادیان آسمانی دیگر)، توانسته اند در ترویج و نهادینه سازی برخی اخلاقیات نیکوی اجتماعی توفیقات چشمگیری کسب کنند. از منظر فلسفی و دینی، همه انسانها از جهات دانش، گرایش و توانش، مفطور به فطرت الهی بوده و دارای استعدادها و زمینه های تخلّق به اخلاق نیکو هستند. اما برای برخورداری واقعی از اخلاقیات نیکوی اجتماعی، این استعدادها کافی نبوده و فعلیت یافتن آنها مستلزم دخالت عوامل متعددی است. در نوشتار پیش رو با روش تحلیلی توصیفی، به تبیین و تحلیل این حقیقت می پردازیم که برای شکوفاسازی استعدادهای فطری اخلاقیات اجتماعی، سه عامل مهم بسیار تأثیرگذارند: الف) مدیریت کارآمد و علمی ب) تربیت مبتنی بر انسان شناسی دقیق و واقع بینانه ج) تقویت بنیانها و ترمیم نقصان های دینداری.

علامه عقل را نفس مدرک انسان می داند، و قلب، همان نفس مدرک است، بدین ترتیب دریافت کننده وحی؛ نفس مدرک است و از آن با عنوان قلب یا عقل یاد می شود. روشن است که عقل در این کاربرد معنای عام تری از قوه عقل نظری و استدلالی دارد. ولی آکویناس تنها به جنبه استدلالی عقل اعتقاد دارد. با توجه به تمایزی که آکویناس بین وحی و عقل قائل است، مهمترین اعتقاد رایج مسیحیت، یعنی تثلیث را خارج از ادراک عقلی می داند، و نسبت به تقدم ایمان بر عقل تاکید می کند. اما علامه، اولا ایمان را در قلمرو عقل عملی تعریف می کند ثانیا عقل استدلالی و نظری را مقدم بر ایمان می داند. وجه مشترک علامه و آکویناس درباره جایگاه عقل در توجیه عقاید دینی، اعتقاد دارند؛ بسیاری از عقاید دینی و در رأس همه اثبات وجود خداوند، با عقل قابل توجیه (اثبات برهانی) است، ثانیا عقل و دین، دروازه ورود به عالَم حقیقت اند و سبب هدایت انسان برای رسیدن به سعادت هستند. هر دو فیلسوف، فلسفه عقلی – استدلالی ارسطویی را برای اثبات حقایق دینی به خدمت می گیرند. در این نوشتار با روش تحلیل و توصیفی به بررسی دیدگاه این دو فیلسوف درباره جایگاه عقل در توجیه عقاید دینی خواهیم پرداخت.

در این نوشتار، بعد از تعریف اعمال  فراروان شناسی، به عنوان نوعی اعمال خارق العاده، با استفاده از جایگاه تصورات نفس در فلسفه ملاصدرا و نیز یافته های فیزیک جدید و با روش تحلیلی-تطبیقی به بررسی منشأ این اعمال پرداخته می شود. ملاصدرا علاوه بر اینکه نفس انسان را علت فاعلی قریب همه اعمال عادی و خارق العاده می داند، برای تبیین امور خارق العاده از تصورات نفس و نیز قوه مخیله استفاده می کند. در فیزیک کوانتوم (تعبیر کپنهاگی و تعبیر دیوید بوهم)، مفهوم جایگاه ناظر می تواند برای تبیین امور فراروان شناسی به کار رود. با مطرح شدن غیرموضعیت در فیزیک جدید، امکان تأثیرات با سرعت بیشتر از نور -که با تسامح آن را آنی می نامیم- محقق می-شود. در تعبیر بوهم نظریه میدان پنهان کوانتومی بر اساس موجبیت و غیرموضعیت طرح ریزی شده و از مفهوم کلّیّت واحد عالم استفاده می شود. به این وسیله اعمال فراروان شناسی مانند دورجنبانی و روشن بینی -انتقال آنی اطلاعات- قابل تبیین اند. اخبار از گذشته و آینده در فیزیک جدید در عمل پذیرفته نمی شود؛ اما در فلسفه ملاصدرا این کار با استفاده از قوه مخیله امکان پذیر است. در تبیین دورجنبانی با استفاده از تعبیر کوانتومی بوهم، به نظر می رسد امکان اثرگذاری ذهن بر ماده بدون نقض قوانین فیزیکی وجود دارد.