شیده احمدزاده

عقل عنصر اصلی فلسفه روشنگری محسوب می شود و از همین رو است که قرن هجدهم را عصر طلایی تفکر عقلانی ـ مذهبی در طول تاریخ فلسفه می‏نامیم. در قرن هجدهم، نه تنها جایگاه علم تغییر کرد بلکه طبیعت نیز به کمک «عقل» الوهیت را تحکیم بخشید. ادبیات نئوکلاسیک انگلستان که نمودی از فلسفه روشنگری است، ادبیاتی انسان‏گرا و اخلاقی است که هویت اجتماعی انسان‏ها را در نظر می‏گیرد. قرن هجدهم عصر بزرگ طنز، هجو، نقیضه، مقاله و رساله است؛ چرا که این انواع بیشتر از غزل با نگاه عقل و نه نگاه احساس به انسان می نگرد. رمان از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است و مانند شعر و طنز، تفکر اخلاقی روشنگری را دنبال می کند و سعی می کند در مقابل درگیری‏ها و تضادهای اجتماعی، الگوهای کمال یافته انسانی را بنا نهد.

برخلاف اسلاطیر و فلسفه ماتریالیستی یونان، افلاطون تحلیل جدیدی از عشق را ارایه می دهد که در آن عشق نه ماهیتی الهی و نه هویت غریزی دارد، بلکه روحی(demon) است که انسان را به دنیای الوهیت متصل می کند. دراندیشه افلاطون عشق صرفا یک نوع تمایل انسانی(desire) است که هدف آن به دست آوردن زیبایی است. در سمپوزیوم افلاطون تمام عناصر عشق مانند زیبایی، تکثیر و حتی شناخت بر محور تقابل اصلی مادی و معنوی می گردند. دراین تقابل آنچه سیر کلامی عشق را ممکن می سازد، عنصرشناخت است. در سفر صعودی افلاطون، هر چه به مراحل فوقانی عشق می رسیم عنصر شناخت نیز افزایش می یاید و در آخرین مرحله، افلاطون از زیبایی مطلق به عنوان خرد تعبیر می کند. به این ترتیب به رغم اینکه افلاطون تفسیر جدیدی از عشق را ارایه می دهد، دیدگاه کلام محوری(logocentrism) او نگرش غالب فلسفه یونان است.

در بررسی اشعار تغزلی به عنوان یک نوع ادبی که شعرای رنسانس ایتالیا مبدع آن بودند و تا قرن هفده ادامه یافت‘ متوجه این نکته می شویم که پترارک نه تنها عناصر این سنت شعری را بنیاد نهاد بلکه به نظر می رسد که او خود به نوعی جزء اساسی و جداناپذیر آن نیز شده است. از جمله عناصر مهم این سبک شعری می توان به مواردی مانند تصاویر کمال گرایانه از معشوق‘ تم تصعید و تعالی و لحن غمبار عاشق اشاره نمود. در بررسی اشعار تغزلی جان دان به تغییر این عناصر بر می خوریم که با فضای شعری پترارک متفاوت است. دان‘ به عنوان یک شاعر متافیزیک‘ در راستای مضامین شعری خود از عناصر سبک پترارکی در غزلیاتش استفاده می کند. به این ترتیب گاهی این عناصر استهزاء می شوند تا پاکی عشق را زیر سؤال ببرد و گاه با لحنی جدی تا طبیعت پارادوکسی عشق را منعکس می کند. هدف این مقاله ابتدا بررسی عناصر پترارکی در نوع ادبی شعر تغزلی است و سپس به تحلیل این عناصر و جایگاه آن در غزلیات دان خواهد پرداخت.