مهین نسترن

تحولات شهرسازی دوران معاصر در ایران و به خصوص در شهر سنندج به دنبال افزایش جمعیت و شهرنشینی مبیّن رشد و توسعه ی محله های مسکونی ای است که به دور از مراکز شهری، به حومه ها رانده شده اند و بافت های جدید را در نقاط مختلف شهرها ایجاد نموده اند. باید به این امر توجه داشت که رشد و گسترش محله های مسکونی به خصوص در بافت های جدید شهری بدون توجه به ابعاد و شاخص های توسعه پایدار موجب هدررفت منابع طبیعی می گردد که با اهداف توسعه ی پایدار شهری در تعارض و تقابل قرار دارد. هدف از این پژوهش ارائه، سنجش و ارزیابی شاخص های پایداری در محله های شهری و مقایسه پایداری محلات منتخب واقع در بافت های گوناگون شهر سنندج از جمله، بافت های قدیم (قطارچیان)، میانی (تپه قوپال)، جدید (ظفریه) و محله های واقع در سکونتگاه های غیر رسمی (حاجی آباد) می باشد. این پژوهش با هدف کاربردی و با استفاده از روش های توصیفی- تحلیلی به سنجش و ارزیابی پایداری در محله های منتخب پرداخته است. برای تحلیل داده های پژوهش با توجه به ماهیت پایداری و ابهام و عدم قطعیت موجود در آن از روش استنتاج منطق فازی که به دلیل توانایی در الگوسازی و داشتن روش سیستماتیک ابزاری مناسب برای کاربرد در موقعیت های مبهم است، استفاده گردید. پس از بررسی منابع علمی و تحقیقات عملی نهایتاً 59 شاخص در ابعاد مختلف برگزیده شد. سپس شاخص های 59 گانه با مراجعه به سوابق علمی و اصول همگنی شاخص ها به 12 شاخص ثانویه تقسیم شدند. از تقسیم شاخص های 12 گانه ابعاد چهارگانه پایداری متشکل از پایداری اکولوژیکی- محیطی، پایداری کالبدی- فضایی، پایداری اجتماعی- فرهنگی و پایداری اقتصادی به دست آمد. ابعاد محیطی- اکولوژیک و کالبدی-فضایی مشخص کننده بعد گسترده ی پایداری اکوسیستم و ابعاد اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی نیز تبیین کننده پایداری انسانی است. از ترکیب پایداری اکوسیستم و پایداری انسانی نیز پایداری کلی حاصل گردید. فرآیند استنتاج منطق فازی (شامل مراحل نرمال سازی، فازی سازی، استنتاج فازی و فازی زدایی) برای ارزیابی و سنجش چهار بعد پایداری، دو بعد گسترده ی پایداری و پایداری کلی و برای هر کدام از محله های نمونه موردی، به طور جداگانه و به کمک Tool Box منطق فازی نرم افزار MATLAB به اجرا درآمد. نتایج نشان دهنده ی پایداری بیشتر محله قدیمی قطارچیان (421/.) در مقایسه با محله های واقع در بافت جدید (ظفریه= 335/.)، بافت میانی (تپه قوپال= 196/.) و حاشیه نشین (حاجی آباد= 125/.) می باشد.

جامعه امروز از افراد گوناگون با سن، جنسیت، پس زمینه های قومی نژادی و توانایی های جسمی گوناگون تشکیل شدهاست. جنسیت، نژاد، معلولیت و سن، ریشه بسیاری از تبعیض ها در جوامع هستند. برنامه ریزی برای تنوع و تفاوت، تفسیری اجتماعی از برنامه ریزی برای شهرها و رویکردی است که نیازهای گروه های اجتماعی مختلف را درنظرمی گیرد. برنامه ریزی در درون یک چهارچوب قانونی فعالیت می کند که این چهارچوب الزاماتی را برای برخورد و رفتار منصفانه قرارمی دهد. تصویب و اصلاح قوانین برای حصول اطمینان از این که مسائل مرتبط با تنوع در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی ها درنظرگرفته می شوند، ضروری است. هدف از این مطالعه واکاوی خلاء های چهارچوب های قانونی برنامه ریزی برای تنوع و تفاوت در ایران با تاکید بر مصوبات شهرداری و شورای اسلامی تهران است. برای گرآوری داده ها، روش اسنادی بکارگرفته شده است. این مطالعه به لحاظ هدف از نوع کاربری و از نظر روش از نوع توصیفی تحلیلی است. با استفاده از روش تحلیل محتوا و فرایندکدگذاری در نرم افزار maxqda، قانون اساسی، قوانین برنامه های توسعه، مصوبات مجلس شورای اسلامی، آیین نامه های اجرایی دولت، مصوبات شورای عالی شهرسازی و مصوبات شهرداری و شورای اسلامی تهران از نظر پرداختن به حقوق و نیازهای گروه های اجتماعی متنوع در شهر تحلیل می شوند. نتایج تحلیل محتوای اسناد قانون گذاری نشان می دهد در مصوبات شورای عالی شهرسازی به نیازهای کودکان، سالمندان و زنان و وظایف دستگاه های اجرایی هنگام طراحی و اجرای برنامه ها و پروژه های توسعه شهری پرداخته نشده است. در سطح محلی، شهر تهران در مصوبات، آیین نامه های اجرایی و برنامه های عملیاتی خود به نیازهای توانخواهان، کودکان و تا حدودی سالمندان پرداخته، اما زنان مغفول مانده اند.

یکی از چالش هایی که در سال های اخیر مورد توجه برنامه ریزان و طراحان شهری و محققان علوم پزشکی بوده است، سلامت عمومی جامعه می باشد. تشدید روزافزون اهمیت معضل سلامتی در جامعه شهری، موجب گردید تا در محافل علمی، بر نقش طراحی جنبه های کالبدی محیط، بر میزان قابلیت پیاده روی محیط و فعالیت بدنی شهروندان تأکید گردد. در این ارتباط، توافق محققان علوم شهری بر این است که ساختار کالبدی توسعه پراکنده، با تشویق بیشتر به استفاده از اتومبیل، مانع پیاده روی و دیگر فعالیت های بدنی می شود. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و  از نظر روش، توصیفی-تحلیلی بوده و در آن گردآوری داده ها در رویکرد عینی با استفاده نرم افزارهای GIS ، Auto cad و Depth map صورت گرفته است. در این راستا با مروری بر پژوهش های صورت گرفته در زمینه ارتباط فرم شهر و تحرک پذیری، به شناخت شاخص های تاثیرگذار فرم شهر در ارتقا قابلیت پیاده روی محیط محله ای، پرداخته شد و هفت شاخص تراکم مسکونی، تنوع، اتصال، مجاورت، متوسط سطح بلوک، برخورداری خیابان ها از پیاده رو و تراکم تجاری (سطح اشغال خرده فروشی ها) ؛ به عنوان شاخص های کالبدی- محیطی موثر در ارتقا قابلیت پیاده روی مورد سنجش قرار گرفت. نتایج تحلیل عینی شاخص های اولیه قابلیت پیاده روی، هدف اصلی پژوهش یعنی سطح بندی محلات منطقه یک شهر رشت را از نظر برخورداری از این شاخص کلی بدست داد. مطابق نتایج با فاصله از مرکز شهر به سمت نواحی مرزی، قابلیت پیاده روی محلات کاهش می یابد و این شاخص در محلات روستا-شهری حومه ای شهر، در پایین ترین سطح قرار دارد. همچنین با توجه به فرم شهری، محلات دارای طراحی اولیه و بافت منظم، نسبت به محلات با بافت ارگانیک سنتی و ارگانیک روستایی در سطوح بالاتر این شاخص قرار دارند.

با رواج رویکرد تعامل فرد با محیط در مطالعات کیفیت محیطی، وضعیت محیط زندگی شهروندان به ویژه در سکونت گاه های غیررسمی، مورد تردید و سوال می باشد. زیرا این سکونت گاه ها می توانند آثار جبران ناپذیری بر وضعیت روحی و روانی ساکنان برجای گذاشته و در کیفیت زندگی آنان مؤثر باشند. در این راستا، هدف پژوهش حاضر تبیین نقش کیفیت محیط کالبدی و عملکردی محله غیررسمی سایان شهر زنجان، در بهزیستی روان شناختی ساکنان است. پژوهش حاضر، در زمره پژوهش های اکتشافی - تحلیلی قرار می گیرد. رویکرد پژوهش کمّی بوده و از نظر کاربست نتایج، می توان آن را در زمره پژوهش های کاربردی به شمار آورد. گردآوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز ازطریق مطالعات کتابخانه ای و روش های میدانی انجام گردیده است. گردآوری و ارزیابی داده های مرتبط با کیفیت محیط، ازطریق پرسشنامه محقق ساخته بوده و جهت ارزیابی وضعیت بهزیستی روان شناختی ساکنان از پرسشنامه 54 سوالی «ریف» استفاده شده است. نمونه آماری مورد مطالعه شامل 134 پلاک مسکونی است که به صورت سیستماتیک و با مراجعه به درب منازل مورد پرسش گری قرارگرفته اند. جهت تجزیه و تحلیل شاخص های اثرمحور و بررسی روابط آن با وضعیت بهزیستی روان شناختی ساکنان، از مدل سازی معادلات ساختاری و از نرم افزار «Smart PLS» سوده برده شده است. داده های مشاهده کارشناسی نیز با استفاده از روش تحلیل کیفی مورد ارزیابی قرارگرفته اند. براساس نتایج به دست آمده؛ سازه بهزیستی روان شناختی در محله غیررسمی سایان به میزان 266/0 توسط کیفیت محیط کالبدی و عملکردی تببین می گردد. این مهمّ بیش از همه ازطریق کیفیت محیط کالبدی با ضریب معناداری 186/3 و ازطریق 3 مولفه بهداشت محیطی، خوانایی و اصالت محیط بر وضعیت بهزیستی روان شناختی ساکنان محله غیررسمی سایان، مؤثر واقع می گردد و نشان دهنده نقش معنادار کیفیت محیط کالبدی و عملکردی بر بهزیستی روان شناختی ساکنان است

سنجش و ارزیابی جدایی گزینی اجتماعی_فضایی با ارتقای ابزارهای محاسباتی، جایگاهی برجسته در مطالعات شهری و اجتماعی پیدا کرده است. بجنورد پس از تقسیم استان خراسان در سال ۱۳۸۳ به عنوان مرکز استان خراسان شمالی برگزیده شد و در سال های اخیر رشد و گسترش سریع و پیش بینی نشده ای را تجربه کرده و جمعیت و مساحت آن به ترتیب دو و سه برابر شده اند. بدین ترتیب شکل و شیوه توزیع جمعیت به ویژه خانواده هایی که در پی مهاجرت گسترده در این سال ها به فضای شهری بجنورد وارد شده اند، در ارتباط با تنوع و تکثر قومی و فرهنگی موجود در سطح شهر بجنورد، اهمیت و ضرورت بیشتری پیدا می کند. پژوهش حاضر از نوع کاربردی و مبتنی بر روش تحقیق توصیفی_تحلیلی است و با هدف ارزیابی و تبیین وضعیت و روند جدایی گزینی سکونتی گروه های قومی در سطح محله های شهر بجنورد انجام شده است. در این پژوهش با بهره گرفتن از داده های آماری جمعیت محله های بجنورد، به محاسبه و اندازه گیری شاخص های نشانگر ابعاد مختلف جدایی گزینی سکونتی میان گروه های قومی در سال های پس از تأسیس استان خراسان شمالی می پردازد. به این منظور داده های گردآوری شده به کمک نرم افزارهای Geo-Segregation Analyzer و ArcGIS با شاخص های دوگروهی، چندگروهی، شاخص های تمرکز و خوشه بندی تحلیل شده و نتیجه در قالب نقشه و جدول ارائه شد. تحلیل و تبیین یافته ها نمایانگر آنست که پس از ارتقای بجنورد به مرکزیت استان، شاخص های جدایی گزینی سکونتی میان قومیت های بجنورد رو به رشد و شدت گرفتن بوده است. به ویژه در خصوص قومیت ترکمن، روند رشد و تشدید شاخص های یادشده به اندازه ای است که ادامه آن می تواند به بروز بحران جدایی گزینی کامل در محله های ترکمن نشین بجنورد بینجامد. با توجه به اهمیت حفظ یکپارچگی و انسجام شهری، هرگونه طرح ریزی (بازنگری طرح جامع) به منظور توسعه شهری و بازآفرینی بافت ناکارآمد و سکونتگاه های غیررسمی نیازمند توجه به موضوع جدایی گزینی اجتماعی فضایی گروه های قومی شهر بجنورد خواهد بود.