سید عبدالحمید ابطحی

در این گفتار، بعضی از ادلّه عقلی قرآن بسندگان ایران، نقد و بررسی میشود. نگارندگان عقیده دارند که قرآن بدون روایات، رمز و معمّا نیست و میتوان حقایقی از آن فهمید، وابستگی قرآن به مبین استبعاد عقلی ندارد و ادعای استبعاد در این زمینه، نوعی مغالطه است. همچنین نیاز قرآن به مبیّن، نقصی برای قرآن نیست. نگارندگان نقشهای احتمالی مبیّن را روشن ساختهاند. نیز حقّ بیان و توضیح برای آورندة قرآن را به حکم عقل تبیین میکنند. اشاره به موارد تعارض درونی آراء مدعیان کفایت کتاب، تفاوت جوهری بیان پیامبر با تلاش ما در فهم قرآن، و اهمیت تسلیم به شأن نبی نسبت به قرآن، عناوین دیگر مقاله اند.

وجود تعالیم اختصاصی و منحصر به فرد حضرت علی (ع) توسط پیامبر(ص) امری بود که از دید کسی مخفی نمانده بود و از آن روشن تر این بود که حضرت علی(ع) بعد از پیامبر(ص) از هر گونه موقعیت اجتماعی بیرون نگه داشته شد. در این مقاله به این پرسش پاسخ می دهیم که با چنین وضعیتی نقش فرهنگی حضرت علی(ع)بعد از پیامبر(ص)چه شد؟ یکی از پاسخ ها این است که در شکل گیری علوم اسلامی بعد از پیامبر(ص)،حضرت علی(ع) نقش مصدریت پیدا کرد و در دانش هایی نظیر قرائت ، تفسیر ، فقه و قضاء بر صدر نشست. لافهم چنین بر تمام محدودیت ها به تدریج جامعه نسبت به علم خاص ایشان، سرتعظیم فرو آورد که، نشانه های این امر را در این مقاله ارائه می دهیم. رویکرد ما در تدوین، تاریخی است نه کلامی.

در اواخر قرن اول به تدریج جامعه اسلامی با رشد جریانات علمی مواجه شد. در این زمان، بلاد مختلف تحت تأثیر میراث اصحاب و تأثرات فرهنگی از ملل مختلفی که در اثر فتوحات با مسلمانان در آمیخته بودند (مانند ایران و روم و مصر و یونان) سفره های علمی متنوعی را در جامعه گستردند. در این میان امامان اهل بیت(ع) توانستند نظر بخشی از جامعه را به سوی خود جلب کنند؛ به طوری که ایشان امامان(ع) را تنها حامل علم صحیح نبوی می دانستند و مرجع اصلی و منحصر علم را این خاندان می شناختند. پرسش این نوشتار این است که چگونه این رویش فکری در شیعیان حاصل شد، به ویژه اینکه فضای سیاسی و فرهنگی جامعه و دستگاه حاکم نسبت به امامان اهل بیت(ع) کاملا متمایز و بعضاً در تعارض و تزاحم بوده است.

بر اساس آموزه های دینی، مقولة تحدیث به معنای گفت و گوی ملائک با پیامیر یا امام یا فرد دیگر است . این مقوله از زمان پیامبر(ص)مطرح بوده و می توانسته در مواردی، منبع علوم ایشان تلقی شود. این که بعد از پیامبر (ص) کسی به وحی نبوت دسترسی ندارد در جامعة اسلامی معادل امنناع دسترسی به منابع علم الهی تلقی شده بود و هر گونه دعوی علم الهی و غیر کسبی معادل دعوی نبوت معرفی می شد. ائمه با استفاده از آموزة تحدیث به شیعیان آموختند که مانعی ندارد کسی نبی نباشد؛ ولی از منابع علم الهی از طریق غیر عادی دسترسی پیدا کند. روشن است که ابعاد این موضوع به تدریج مورد توجه شیعیان قرار گرفت و گفتمانی شیعی پیرامون علم الهی ائمه را سامان داد. البته این آموزه در دوران صادقین- علیهم السلام - با مشکلات و مخاطراتی روبرو بود که با هدایت امامان مهار شد و متقابلاً ائمه، تلاش کردند که در میان شیعیان، این آموزه با برداشتی غلوآمیز تفسیر نشود.

یکی از رویکردهایی که در مورد نقش امام علی× در انتشار علم و سنت نبوی می توان درنظر گرفت این است که اساساً رشد علمی در بلاد اسلامی در سده اول چگونه صورت گرفت و انتقال علم به این بلاد و امصار با چه فرایند و مکانیسمی تحقق یافته است؟ چه کسانی در این انتقال علوم مؤثر بوده اند و ایشان در علم خود با علی× چه ارتباطی داشته اند؟ ادعا این است که سوق دادن مسلمانان به سمت توجه جدی به علم و دانش (نه فقط علم دین) و شکل گیری این روند در جامعه تازه تشکیل یافته اسلامی در این دوره در بلاد به علی× منسوب است. برای اثبات این موضوع علاوه بر اقدامات مستقیم آن حضرت در کوفه و یمن، به نقش برخی شاگردان مستقیم ایشان مانند مانند ابن عباس و ابن مسعود و حسن بصری در مناطقی مانند مکه و بصره و کوفه توجه و روشن شده که پایه گذاری دانش در این سرزمین ها در سده اول به واسطه فعالیت علمی ایشان بوده است.

بدون تردید، استاد مطهری از چهره‏های شاخص و خوش فکر و نوآور در اندیشة اسلامی معاصر شمرده می‏شود.حضور جدّی و طولانی در حوزه‏های درسی دینی، وسعت مطالعات در علوم متنوّع عصری، ذوق و استعداد وافر و تعهّد و خلوص او در اعلای کلمة دین، وی را در عرصة ارائة خدمات دینی و تربیت نسل جدید، واجد سهمی‏انحصاری ساخته است. وی در فلسفة اسلامی دارای مطالعات گسترده و عمیق بود و در پرتو آشنایی با فلسفة متأخّر جهان غرب، به ‏مسائل مهمّ و سؤالات اساسی این دوران توجّه جدّی نشان داد؛ از آن جمله مباحث شناخت ومعرفت‏شناسی است که مقالة حاضر، اندیشه‏های استاد را در پاسخ به مهم‏ترین مسألة شناخت، یعنی کاشفیت و واقع‏نمایی علم، پی گرفته است. ضمن تأکید بر بداهت واقع نمایی علم، معیار آن را اتّحاد ماهوی صور ذهنی و موجودات عینی دانسته؛ سپس دربارة چگونگی دستیابی نفس مدرک به ماهیات اعیان خارجی، بر اندیشة عرفانی ‏حضرات خمس تأکید ورزیده‏ و سایر راه حل‏های بدوی را مطرود دانسته‏ است. این مقاله درصدد است نشان دهد در عین این‌که اندیشه‏های استاد، به تنقیح موضوع کمک شایانی کرده است، ‏همچنان مسألة بسیار فربه و عمیق کاشفیت صور ادراکی، حلّ نهایی خود را نیافته است و بر اندیشه‌وران فرض است‏که راه آن استاد فقید را پی گرفته، موضوع را مانند استاد جدّی تلقّی کنند. بی‏تردید اگر از حضورش محروم‏ نمی‏شدیم، بهره‏اش را در پیشبرد این موضوع خطیر، وافر می‏ساخت. رضوان خدا بر او باد.

نسبت‌ قرآن‌ و سنت، از دیرباز مورد توجه‌ محققان‌ بوده‌ است. مبحث‌ حجیت‌ ظواهر کتاب‌ در منابع‌ اصولی، عهده‌دار تحقیق‌ ابعادی‌ از موضوع‌ است. برخی‌ گمان‌ کرده‌اند که‌ حجیت‌ ظواهر کتاب، نوعی‌ استقلال‌ در فهم‌ آیات‌ کریمه‌ را به‌ ارمغان‌ می‌آورد. این‌ مقاله‌ درصدد است‌ نشان‌ دهد که‌ حجیت‌ فهم‌ از ظواهر کتاب، بعد از فحص‌ از روایات‌ و اخبار حاصل‌ می‌شود و بر موضوع‌ ضرورت‌ فحص، عموم‌ عالمان‌ اصولی‌ و زعمای‌ اخباری‌ تأکید و تصریح‌ کرده‌اند. در پایان‌ به‌ تأثیر احتمالی‌ موضوع‌ بحث‌ مقاله‌ در بارة‌ تفسیر قرآن‌ با قرآن‌ اشاره، و از ارباب‌ تحقیق‌ برای‌ پرداختن‌ به‌ موضوع‌ دعوت‌ شده‌ است.