مهدی بهادری نژاد

 بار اصلی پیشرفت اقتصادی و ارتقای کیفیت زندگی مردم، بر دوش متخصصان و به خصوص مهندسان است. از یک مهندس انتظاراتی بسیار فراتر از دانستن مجموعه ای از دانشهای بنیادین و فناوریهای نوین است و الگوی کلی نظام آموزش مهندسی باید در خصوص ایجاد مجموعه ای از شایستگیهایی باشد که فهرست آنها به صورت متنوع در متون مرتبط و اسناد بین المللی یافت می شود. هر چند رسیدن به همه شایستگیهای مطرح شده امری نا ممکن می نماید، ولی حداقل باید به مجموعه شایستگیهای مورد اشتراک نهادها و مؤسسات معتبر در این حوزه توجه وی ژه ای صورت پذیرد. اجتماع این ویژگیها در یک فرد او را به جایگاه مهندس شایسته نزدیک می سازد. این ترکیب از شایستگیها، الگوی شایستگی مهندسان را شکل می دهد. هر چند مهندسان در سازمانهای مختلف مسئولیتهای بسیار متفاوت و بعضاً غیر همسنخ را بر عهده می گیرند، ولی جوهره مشترک این مسئولیتها این امکان را فراهم می آورد که برای عموم مهندسان، فارغ از رشته تحصیلی و رسته شغلی آنها، الگوی شایستگی مهندسان تدوین شود. این الگو ابتدا از یک فرایند پژوهش کیفی به روش دلفی حاصل شد و سپس، در یک نظر سنجی از خبرگان این حوزه، مورد تأیید کلی قرار گرفت و در نهایت، در یک پژوهش پیمایشی ارزیابی شد و از این طریق، الگوی نهایی که مشتمل بر 4 شایستگی کلان، 7 شایستگی اصلی و 28 شایستگی فرعی است، به دست آمد. چهار شایستگی کلان عبارت اند از: انگیزه متعالی، تخصص علمی، توانمندی عملی و اهتمام به رشد و بالندگی. هفت شایستگی اصلی یک مهندس شایسته عبارت است از: انگیزه متعالی در ارائه خدمت مهندسی، توانایی حل خلاق و نظام مند مسئله های مهندسی، تسلط بر حجم وسیعی از دانش پایه و مهندسی، مهارت در یکی از عرصه های کاربرد مهندسی، مهارت در انجام دادن کار گروهی در ضمن تعهد فردی، اهتمام به یادگیری مادام العمر و در نهایت، اهتمام به یاددهی خودانگیخته. در ضمن در فهرست شایستگیهای نهایی، بر خلاف معمول، عنوان " اخلاق مهندسی" وجود ندارد و در عوض، متعالی بودن انگیزه یک مهندس، آنچه از یک مهندس اخلاقمند مورد توقع است، را تأمین می کند.

 مهم ترین چالش در تربیت مهندس در کشور پرورش ارزشهای انسانی و اخلاق مهندسی در دانشجویان مهندسی است. اگر م یخواهیم به عن وان یک کشور کهن در جه ان سرافراز باشیم و حتی ادامه حیات بدهیم، راهی جز آموزش و پرورش اخلاق در جامعه نداریم. لازم است اصول اخلاقیِ مهندسی را در دانشکده های مهندسی آموزش و مهم تر از آن اینکه این اصول را در دانشجویان مهندسی پرورش دهیم. الگوی اخلاقی بودن استادان مهندسی بهترین روش برای پرورش اخلاق مهندسی در این جوانان است. همان طور که معلم ان اخلاقمند بهترین الگ و برای پرورش اخلاق در دانش آموزان هستند، مهندسان اخلاقمند بهترین الگو برای پرورش اخلاق در همکاران خود در صنایع و مؤسسات خدمات مهندسی اند و استادان مهندسیِ هر چه بیشتر اخلاقمند بهترین الگ و برای پرورش اخلاق در دانشجویان مهندسی هستند. ما استادان مهندسی میتوانیم با مراعات اخلاق در آموزش و پژوهش در حرفه خود برای جوانانی که چند سال از بهترین سالهای عمر خود را با ما می گذرانند، الگوهای اخلاقی بسیار خوبی باشیم. ما می توانیم امیدوار باشیم که آنان نیز به عنوان مهندسان اخلاقمند الگوهایی برای همکاران خود در مؤسسات تولیدی و خدماتی کشور باشند. با این اقدامات م ی توانیم امیدوار باشیم تا در جه ان اعتلای اخلاق ی و در نتیجه آن اعتلای علم ی، اجتماعی، اقتص ادی، سیاسی، فرهنگی و صنعتی یابیم. در این مقاله پیش نویس یک منشور اخلاقیِ استادان مهندسی پیشنهاد شده است تا اعضای هیئت علمی هر یک از دانشکده های مهندسی کشور بتوانند با توجه به آن و استفاده احتمالی از آن برای خود یک منشور اخلاقی تدوین کنند و با امضای آن خود را نسبت به اجرای مفاد آن متعهد سازند.

برای سرعت بخشیدن به پیشرفت صنعتی کشور لازم است در آموزش مهندسی تحولی ایجاد شود، به طوری که دانشجویان و استادان مهندسی به طور مستقیم در فعالیتهای صنعتی مشارکت کنند و با مسائل صنعت آشنا شوند و همچنین، از مهندسان با تجربه صنعت در فعالیتهای دانشکده های مهندسی استفاده شود. در طرح پیشنهادی یکی از دانشکده های مهندسی کشور به طور آزمایشی و همراه با پذیرش دانشجویان معمولی، به پذیرش دانشجویانی که آموزش خود را به طور موازی در دانشگاه و صنعت می گذرانند، اقدام کند و در صورت موفقیت طرح و تمایل، سایر دانشکده های مهندسی کشور این طرح را اجرا خواهند کرد. چنانچه دانشجویان مشغول به تحصیل در این طرح آموزشی از ادامه تحصیل در این برنامه منصرف شوند، می توانند آموزش خود را با سایر دانشجویان همرشته خود ادامه دهند. طول دوره آموزش موازی مهندسی در دانشگاه و صنعت جمعاً 14 دوره یا ترم هفده هفته ای است که دانشجویان شش دوره آن را در صنعت به کارورزی حین تحصیل و هشت 8 دوره دیگر را به فرا گرفتن دروس متداول مهندسی خواهند پرداخت. در برنامه دروس این طرح به پرورش خلاقیت و اخلاق مهندسی توجه ویژه ای خواهد شد.

مهندس فردی است که از دانش مربوط به تخصص خود کاملا برخوردار است، این دانش را به روز نگه می دارد، با ابتکار و خلاقیت می تواند مسایل مربوط به سلامت و بهداشت، درمان، آموزش، کشاورزی، مسکن، حمل و نقل، صنعت و غیره آن ها، را حل کند و در نهایت آسایش و رفاه بیشتری را برای مردم فراهم آورد. مهندسان همچنین می توانند جنگ افزارهای فراوانی را خلق کنند تا استفاده کنندگان از آنها بتوانند در زمان کوتاهتری انسانهای بیشتری را از بین ببرند و یا بیمار سازند. همراه با هر دو نوع فعالیت یاد شده، فعالیتهای مهندسی همراه با تخریب و آلوده سازی محیط زیست و اتلاف منابع طبیعی بوده است.در حالی که مهندسان می توانند همچنان از قدرت خلاقیت و ابتکار خود بهره ببرند، مسایل مختلف را حل کنند و رفاه و آسایش بیشتری را برای خود و مردم فراهم سازند، ولی برخورداری از اخلاق مهندسی است که باعث می شود مهندسان، خود، ناظر فعالیتهای خویش و در نهایت حافظ منافع جامعه انسانی و سلامت محیط زیست باشند. برخورداری از ارزشهای انسانی و اخلاق مهندسی می تواند برای مهندسان و جامعه آرامش خاطر، رضایت باطن و در نهایت شادی ناشی از سعادت واقعی بیافریند که بهترین حالت زندگی انسان در روی زمین و هدف نهایی خلقت اوست.مهندس برخوردار از اخلاق مهندسی، رسالت خود را در «ارایه موثرترین خدمت بی ریا به کسانی که بیشترین نیاز را دارند» می داند و در جهت تحقق این رسالت گام بر می دارد.

سهم ایران در پیشبرد مررزهای دانش و استفاده از علوم و فنون تولید شده در جهان در مقایسه با کشورهای صنعتی بسیار ناچیز است. برای یافتن علل عقب ماندگی علمی و در نتیجه، کندی توسعه اقتصادی اجتماعی کشور یک طرح پژوهشی در فرهنگستان علوم تعریف و از آبان ماه 1378 تحقیقات لازم آغاز شد. نتیجه این مطالعات ارائه 21 مقاله تحقیقاتی بود که در چند جلسه و میزگرد اعضای فرهنگستان و سایر علاقمه مندان مورد بحث قرار گرفت.

هر جامعه ای از قشرها و گروه های مختلفی تشکیل شده است که مهندسان جزو قشر فرهیخته جامعه اند و نقش مؤثری در پیشرفت جامعه ایفا می کنند. با توجه به نقش مهندسان هر جامعه لزوم توجه این قشر به واقعیت ها و محدودیت های موجود در جامعه مانند مسائل فرهنگی، اقتصادی، مذهبی، زیست محیطی و حتی سیاسی در طراحی ها و فعالیت های صنعتی ضروری به نظر می رسد. در این مقاله ابتدا ویژگی های یک مهندس شاغل در صنعت با توجه به شرایط موجود در جامعه بیان شده و در ادامه نظر مهندسان ایرانی شاغل در صنعت در مورد کمبودهای موجود در دانشگاه ها به منظور تربیت مهندسان به روز و آشنا به شرایط حاکم آورده شده است. در نهایت، با توجه به تجربه های به دست آمده در کشورهای پیشرفته صنعتی راهکارهای مناسب برای پرورش مهندسان آشنا به واقعایات موجود در جامعه ارائه می شود.

مهندسان در دنیای صنعتی امروز از نظر مسئولیت، تعهد، خدمت و کار در جامعه از جایگاه ویژه ای برخوردارند و اگر همراه با تخصص های فنی و کاربردی، درایت، تفکر، اندیشه به معنی خرد داشته باشند و نیز قانونمندی، عدالت، حفظ منافع همگانی با تکیه بر باورهای انسانی و الهی؛ یعنی اخلاق را در عمل رعایت کنند، مقبولیت آنها ، پیشرفت آنها و ارزش آنها یقیناً در جامعه افزون می شود و در انجام دادن رسالت موفق تر خواهند بود. این نوشته برگرفته از سخنان بزرگان در باره شایستگی خرد و اخلاق است که برای دانش آوزختگان و به خصوص مهندسان در جهان کنونی نگاشته شده است.

اگر عملکرد مهندسان در جامعه به دو بخش فنی و رفتاری تقسیم شود، خصوصیات فنی به دانش، سطح علمی و تجربه بر می گردد و تصمیم گیری های اولیه در مورد اعمال و اجرای دانش به رفتار آنان متهی می شود. رفتار بر اصول، عقاید و تربیت فرد متکی است که آن را نیز در دو بخش حرفه ای و انسانی می توان بیان داشت. بخش حرفه ای به اجرای استانداردها و رعایت دستورالعمل ها و معیارهای فنی بستگی دارد و بخش انسانی به اصول فردی مبتنی بر اخلاق و ویژگی های شخصیتی معطوف می شود. در این نوشته به اهمیت توجه به اخلاق حسنه به عنوان یک فضیلت برای مهدنسان پرداخته شده است و معیارهاییی که در کشورهای صنعتی به عنوان اتیکز در مهندسی به کار می رود، ارائه شده است.

آموزش مهندسی به موازات تحولات فرهنگی و اجتماعی از یک سو و رشد علم و صنعت از سوی دیگر، هر ساله مورد بررسی و تجدید نظر قرا می گیرد و مطالب جدید اضافه و دروس دیگری از برنامه حذف می شود. با توجه به تعامل علم، عمل و فرهنگ با شرح وظایف جدید مهندسان در خصوص توسعه پایدار و تکیه بر حفظ محیط زیست، پرداختن به اهمیت و جایگاه حرفه مهندسی و آگاهی دانش آموختگان آن از ویژگی های جدید بسیار حایز اهمیت است. در این خصوص با آموزش درسی به نام حرفه مهندسی که بر اخلاق و اصول حاکم بر پایداری جامعه، محیط و روابط انسانی تکیه دارد، پیش بینی می شود که بنیادهای عملی و علمی مهندسان در وظایف متنوعی که پس از ورود به محیط کار پیدا می کنند تقویت و خدمات آنها با آگاهی بیشتر همراه و ارائه شود. در این مقاله ضمن پرداختن به دیدگاه دانش آموختگان، درس اخلاق مهندسی در چند کشور بررسی و بالاخره، محتوای درس اخلاق در حرفه مهندسی پیشنهاد می شود.

توسعه انسانی به منظور دستیابی به شادی واقعی و بهره مندی پایدار از منابع و داشتن ارتباطات سالم اجتماعی به خردمندی و توجه داشتن به هدف والای انسانی نیاز دارد. از آنجا که مهندسان در توسعه کشور جایگاه مهمی دارند، باید همراه با آموزش علوم و فنون مهندسی به ارزش های دیگر برای زندگی هدفمندتر آراسته شوند. در مقاله قبلی به ارزش فکر و خرد ر امور برای مهندسان پرداخته شد، در این مقاله راه و روش کسب معرفت، چگونه زیستن و چگونه عمل کردن و چگونه شادتر زیستن تشریح و بیان شده است.

توسعه اقتصادی و صنعتی و رقابت در صحنه بین المللی وقتی میسر می شود که مهندسان کشور قادر به تشخیص مسائل صنعت بوده، از ابتکار، خلاقیت، نبوغ و پشتکار خود در حل مسائل و نوآوری های صنعتی استفاده کنند. علاوه بر این ها، مهندسان باید از پایه بسیار قوی در علوم مهندسی برخوردار باشند و بتوانند دانش های جدید را نیز فرا بگیرند. آموزش کنونی مهندسی در کشور شامل دو موضع آخر است، ولی ضرورت دارد در این برنامه آموزشی، تحولی ایجاد گرد تا مهندسان بتوانند مسائل را تشخیص دهند و با اعتماد به نفس دست به نوآوری در صنایع بزنند. برای تحقق این امر پیشنهاد می شود که دانشجویان مهندسی به طور تناوبی دوره های 4 ماهه را در دانشگاه و صنعت بگذانند، پروژه های دانشجویی در ارتباط با مسائل صنعت باشند و بالاخره مهندسان با تجربه به عنوان استادان مدعو برای تدریس دروس کاربردی مهندسی، هدایت پروژه های دانشجویان و مشاوره با استادان و دانشجویان به دانشگاه ها دعوت گردند.