اعظم فرجامی
| مدرک تحصیلی: استادیار گروه الهیات دانشگاه رازی (نویسنده مسئول) |
مطالب
فیلتر های جستجو:
فیلتری انتخاب نشده است.
نمایش ۱ تا ۲۰ مورد از کل ۲۲ مورد.
تأثیر ابوالجارود بر روایات امامیه(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
ابوالجارود یکی از شخصیت های اصلی زیدیه و نیز راوی کتابها و روایات مهمی از صادقین -علیهما السلام- است که رجال شناسان و بزرگان امامیه همواره به او توجه کرده اند. از یک سو رجال شناسان امامی و سنّی او را تضعیف کرده اند و از سوی دیگر او راوی روایات زیاد و گاه مهمی در منابع امامی است. شناخت چگونگی راه یافتن احادیث وی و نیز موضوع و محتوای روایاتی که از او در منابع حدیثی امامیه نقل شده است، با بررسی طرق کتاب های ابوالجارود و ناقلان وی میسر است. این بررسی ها نشان می دهد گاهی آوازه و سرشناسی ابوالجارود سبب شده برخی روایات غالیانه یا جانبدارانه امامی بدو نسبت داده شود. ابن عقده و شاگردانش تفسیر ابوالجارود را که از مهم ترین منابع تفسیری و متقدم امامی است، به منابع امامی وارد کردند و در مواردی برداشت های زیدی از تفسیر آیات قرآن ارائه می دهند که نمونه های آن را در تفسیر قمی می توان دید.
آفرینش حوا(زن) در قرآن و روایات(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
واکاوی مذهب و روایات «حسن بن صالح» در کتب امامیه(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
از «حسن بن صالح بن حی» به عنوان یکی از بزرگان و مؤسسان فرقه «بُتریه»، از شاخه های شیعیان زیدی مذهب نام برده شده است. این در حالی است که مراجعه به سخنان و روایات وی نشان می دهد وی دارای باورهای خاص اعتقادی بوده و به همه مبانی زیدیان پایبند نبوده است. از سوی دیگر حسن بن صالح با امام صادق (ع) در ارتباط بوده و پرسش های فقهی او از این امام بزرگوار، سبب رواج روایات وی در منابع حدیثی متأخر امامیه شده است.
لذا به رغم همراهی وی با فرزندان زید در سال های پایانی عمرش، ادّعای سر سلسله بودن در فرقه بُتریه برای وی قابل تأمل است. به همین منظور و برای اثبات عدم همسانی حسن بن صالح با رهبری فرقه بتریه، به قرائن و شواهد تاریخی و نیز اقوال رجال شناسان مراجعه شده و از این رهگذر به نقد و بررسی مذهب و روایات وی در کتب امامیه پرداخته شده است.
نتیجه بررسی های انجام شده نشان می دهد وی، معتقد به مذهب امامیه بوده و نقدهایی که بر وی وارد شده است، به دلیل عملکرد نامناسب زیدی مذهبان چند قرن پس از وفات حسن بن صالح بوده است.
بررسی وجوه معنایی ماده «کتب» در قرآن بر اساس کتب وجوه و نظائر
حوزه های تخصصی:
واژه «کتب» و مشتقات ماده «کتب»، سیصد و نوزده مرتبه در کل قرآن به کار رفته است که نشان از اهمیت این واژه قرآنی در فهم آیات قرآن دارد. بیش از همه مشتق «کتاب» در قرآن به کار رفته که نویسندگان وجوه و نظائر برای آن «بیست و پنج» وجه برشمرده اند. همچنین برخی از آنان واژه «کتب» را ذووجوه می دانند و «پنج» وجه برای آن قائل شده اند که با وجوه معنایی «کتاب» یکسان یا مشابه است. امر کردن، قضاء، واجب کردن، روشنگری، علم، حفظ کردن، نوشتن، نامه نگاری، نوشته های ملائک، مجموع نوشته ها، اعمال بنی آدم، حسابرسی، قرار دادن، لوح محفوظ، قرآن، انجیل، تورات، زبور، صحف، کتاب سلیمان و بلقیس، کتاب، همه نوشته ها، وقت و زمان مشخص، بیست و پنج وجه معنایی واژه «کتب» هستند که در شش کتاب وجوه و نظائر، ذکر شده است. در ازدیاد وجوه معنایی کتاب، تکلف شده و بسیاری از آن ها مانند کتاب های پیامبران گذشته مصادیق مختلف وجه کلی «الکتاب بعینها» هستند. پس از بررسی تک تک آیاتی که نویسندگان وجوه و نظائر برای نظائر هر وجه ذکر کرده اند و مراجعه به تفاسیر، می توان نتیجه گرفت که کتاب از جمله واژگان چندمعنایی در قرآن با «ده وجه» کلی است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی_تحلیلی است.
الگویابی اسناد کلینی به کتاب زراره بن اعین(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
«زرارة بن أعین» از اصحاب اجماع و از پرروایت ترین راویان کتاب های امامیه است. فهرست نگاران امامی طریق خاصی به کتاب او دارند. افزون بر رجال شناسان، محدثان از جمله ثقة الاسلام کلینی (329ق)، الگو یا سند ثابتی برای روایات زرارة بن اعین داشتند. در این پژوهش با رویکردی نو یعنی؛ استخراج وشمارش تمام روایات زراره در الکافی و سپس یافتن اسنادی که دارای بیشترین فراوانی و تکرار هستند، الگوی ثابت کلینی کشف می شود. پس از آن، این الگوی ثابت با طرق رجالی مقایسه می شود. در این فرآیند، راویان اولی که حدیث را از زراره گرفتند، یک به یک معرفی و بررسی می شوند. از نتایج به دست آمده آن است که میزان تطابق سند روایات با طرق و الگوهای ثابت و کشف شده، درجه اعتبار احادیث را مشخص می نماید. افزون بر آن، با استفاده از الگوهای کشف شده، تصحیف، ارسال و ضعف اسناد برطرف می شود. بنابراین اگر اسناد کلینی از غیر شیوه و الگوهای مألوف و مشهور به کتاب زراره باشد، معمولاَ از میزان اعتبار کمتری برخوردار است. در این موارد چنین حدس زده می شود که گویی مؤلف الکافی، از منبع غیرموثقی به روایات زرارة بن اعین دست یافته؛ زیرا راویانی مجهول، ضعیف یا غیرامامی در این اسناد، فراوان یافت می شوند. همچنین در راستای انجام پژوهش، بیشترین استفاده را از کتاب الکافی و مهمترین منابع رجالی و روایی شیعه نموده تا به این مهم دست یابد.
روش شناسی تفسیر ابن عطیه
حوزه های تخصصی:
بررسی فرهنگنامه قرآنی
حوزه های تخصصی:
بررسی کتاب النکت البدیعات علی «الموضوعات»
حوزه های تخصصی:
مقایسه و ریشه یابی اختلافات نقلی در احادیث مشابه (با تکیه بر کتب أربعه)(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
حدیث پژوهی سال یازدهم بهار و تابستان ۱۳۹۸ شماره ۲۱
321-348
حوزه های تخصصی:
کتاب های چهارگانه حدیثی شیعه احادیث مشترک و مشابهی دارند که در آن ها گاه اختلافات متنی دیده می شود. مقایسه احادیث مشابه، این اختلافات را در حالت های مزید، تصحیف و تحریف، نقل به معنا و مقلوب می گنجاند. عواملی مانند «تقطیع»، «ادراج یا اضافات راوی» و «تصرف عمدی» معمولاً باعث اختلاف در نقل احادیث مشابه هستند. این اختلاف ها سهواً یا عمداً ممکن است بر معنای حدیث تأثیر گذار باشد و حکم معصوم R را تغییر دهد و یا مانند اکثر مواردی که حدیث، روایت مقلوب است، تغییر زیادی در معنا ایجاد نکند. روایت مدرجی که راوی در آن توضیحاتی را بیفزاید، سبب مزید کلمه یا عبارت در احادیث مشابه می شود. حدیث مزیدی که با اضافه شدن چند جمله شکل بگیرد، بر اثر تقطیع به وجود آمده است. از میان مؤلفان کتب اربعه، بیش از همه شیخ طوسی روایات کافی را تقطیع می کند. نقل به معنا در سطح کلماتِ مترادف، هم خانواده یا انتقال به مفهوم اخصّ، رایج ترین نوع نقل به معناست. نقل به معنا در سطح جملات نیز شیوه متداول شیخ صدوق در میان احادیث مشابه است؛ زیرا شیخ صدوق با انداختن سند و نیز خلاصه کردن متن، معمولاً تنها حکم معصوم را بیان می کند.
تأثیر ابن قولویه بر انتقال حدیث قم به بغداد (با تکیه بر الرجال نجاشی و الفهرست طوسی)(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
پژوهش های قرآن و حدیث سال ۵۳ بهار و تابستان ۱۳۹۹ شماره ۱
95 - 116
حوزه های تخصصی:
ابن قولویه از محدثان قمی در سده چهارم بوده که سال های پایانی عمر خود را در بغداد سپری کرده است و محدثان و عالمان بزرگی همچون غضائری و شیخ مفید از او بهره برده اند؛ اما اکنون از آثار و آراء وی نشان کمی در دست است. میزان تأثیرگذاری ابن قولویه بر حدیث بغداد را می توان در دو کتاب رجالی فهرست نگاری شیعه، الرجال نجاشی و الفهرست طوسی نشان داد. پنجاه و دو راوی صاحب کتاب در این دو منبع، به واسطه ابن قولویه معرفی و طریق داده شده اند که چهل راوی را تنها ابن قولویه در الرجال نجاشی نقل کرده است. برخی از آن ها مانند احادیث سعد بن عبدالله اشعری، الرجال کشی و کتاب های فقهی ابن ابی عقیل مهمترین متون منتقل شده توسط ابن قولویه به منابع حدیثی بغداد در سده چهارم بوده است. به رغم بهره فراوان نجاشی، شیخ طوسی از طرق و اسناد ابن قولویه یاد نکرده و حتی در موارد مشابه، طرق ضعیفی مانند طرق ابن بُطَّه را جایگزین وی کرده است. توجه به سفرهای ابن قولویه نشان می دهد، او بیش از همه، کتاب های محدثان قم و ری، و سپس دیگر حوزه های حدیثی ایران مانند خراسان و سمرقند را به بغداد آورده است. همچنین، سفر ابن قولویه به مصر و دیگر شهرهای عراق، سبب بازگرداندن اسناد و دفاتر کهن محدثان کوفی به بغداد شده است. آراء خاص و مشخص ابن قولویه در پس آراء شاگردان بزرگ و نسل های بعدی مانند شیخ مفید و شیخ طوسی، حل و محو شده است؛ اما تأثیر او در انتقال حدیث قم به بغداد قابل اغماض و چشم پوشی نیست.
مصدریابی روایات تفسیر التبیان با تطبیق بر منابع شیعه و سنی(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
مصدریابی روایات تفسیر التبیان، به وضوح نشان می دهد که منابع حدیثی طوسی، فقط کتاب های شیعی نبوده، بلکه از کتب سنی به وفور بهره گرفته است. یافته ها نشان داد تفسیر طبری، بیشترین تأثیر را بر تفسیر التبیان داشته است. در این میان، روایات مشترکی بین مصادر شیعه و سنی یافت شده اند که در منابع تفسیری و روایی فریقین به دو صورت، قابل ردیابی بودند؛ روایاتی که الفاظ یکسان یا همسان دارند و روایاتی که مضمون و محتوای مشترک، با الفاظ تا حدودی متفاوت دارند. بررسی تاریخی این روایات، به شناخت تعامل و رفت وآمد روایات تفسیری در منابع ﺷیﻌﻪ ﻭ سنی کمک زیادی می کند. از سوی دیگر، روش طوسی در اخذ و شیوه گزارش و انعکاس احادیث در این مقایسه منابع به خوبی روشن می شود. تقطیع، نقل به معنا، ادراج و تصحیف در متن و سند، از عوارض روش طوسی در نقل روایات التبیان هستند.
نگاهی دوباره به نویسنده الرجال برقی(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
رجال شناسان متقدم معمولاً در شمار کتاب های احمد بن محمد برقی از کتاب الرجال یاد می کنند. با این همه ابن ندیم از نخستین کسانی است که این انتساب را به پدر احمد، محمد بن خالد برقی بازمی گرداند و حتی کتاب دیگر احمد یعنی المحاسن را به پدر منسوب می کند. پس از وی، معاصرانی چون آقابزرگ تهرانی این ادعا را به نوعی دیگر بازگو کردند. شوشتری با قرائنی چند، نهایی ترین دیدگاه را مطرح کرد و الرجال برقی را به نواده احمد برقی منسوب دانست. دیدگاه شوشتری اکنون پذیرفته شده و متقن به نظر می رسد. با این همه خطای در برداشت از عبارت برقی در این دلایل وجود دارد؛ زیرا عبارت «کتاب سعد» به کتاب سعد بن سعد اشاره دارد و نه کتاب سعد بن عبدالله که شوشتری مدعی است. تصریح متقدمان، انصراف نام برقی به احمد برقی در کتاب های رجالی و نیز شهرت فراگیر احمد برقی از دلایلی است که نشان می دهد، کتاب الرجال به وی تعلق دارد .
زید بن علی علیه السلام به روایت عمرو بن خالد در منابع امامی
حوزه های تخصصی:
تبیین مفهوم قرآنی «املاق» با روش ریشه شناسی در منابع زبانهای سامی(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
واژه املاق، تنها در دو آیه از قرآن و به عنوان یکی از دلایل فرزندکشی معرفی شده است که مفسران معمولاً آن را فقر معنا کردند. کاربست روش ریشه شناسی تاریخی افق جدیدی از هسته معنایی و مراد قرآنی واژه املاق و دریافت پیام کلی آیات قرآن برای ما باز می کند. ریشه ملق در زبان عربی، چهار معنای مشابه با سایر زبان های سامی دارد که یافته های ما نشان دادند برخی از این معانی بر اثر اشتقاق معنایی از دیگر ریشه های مشابه شکل گرفتند. معانی طلب خروج و مسطح کردن حاصل ورود معانی ریشه های مشابه مانند ملخ و ملص به ریشه ملق هستند. به نظر می رسد معنای دوستی و حبّ شدیدی که منجر به عشق یا پرستش شود، معنای اصلی ملق است که معنای ثانویه انفاق و نداری بر اثر این پرستش یعنی فقر، در زبان عربی برای ملق شکل گرفته و رایج شده است. همچنین، املاق در زبان تیگرینیا، یکی از زیرشاخه های زبان حبشی، به معنای خدای دروغین است که در دیگر زبان های سامی مانند عبری، اکدی و عربی جنوبی به «املاک» به معنای الهه یا ایزدبانو و پادشاه، تبدیل شده است. در کتاب مقدس نیز از بتی به نام «ملکوم» یا «مولک» یا «مولوخ» یاد می شود که برای آن فرزندان را قربانی می کردند. در تمدن های باستانی عصر برنز، این خدا مورد پرستش بوده و کودکان خردسال برای آن سوزانده می شدند؛ بنابراین، هسته معنایی املاق از ریشه ملق به معنای دوستی و محبت شدید ناشی از پرستش بت املاق، شکل گرفته است و مفسران معنای عارضی فقر را برای آن ذکر کردند.
تأثیر «حُمَید بن زیاد» بر انتقال حدیث راویان کوفی با تکیه بر الرجال نجاشی و الفهرست طوسی(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
شناسایی چهره های علمی مطرح اما مغفول در تاریخ حدیث و رجال برای آشنایی با مراحل و تطورات پشت سرگذاشته این علم ضروری است. «حمید بن زیاد» از محدثان و راویان واقفی مشهور کوفی، در قرن سوم است که در اسناد احادیث و طرق کتاب های کوفیان، نامش فراوان دیده می شود. اطلاعات زندگی نامه ای و نسب شناسی درباره حمید بسیار اندک است؛ اما به کمک برخی عبارات نجاشی و طوسی می توان گفت وی در اطراف کوفه زیسته و سپس مجاور مرقد امام حسین (علیه اسلام) در کربلا شده است. محدثان صاحب نام همچون کلینی، ابن عقده و ابو غالب زراری از حمید سماع یا اجازه روایت داشتند. کلینی سبب رواج منقولات حدیثی حمید در کتب اربعه است. با تکیه بر الفهرست طوسی و الرجال نجاشی دریافتیم روی هم رفته بالغ بر 250 بار با واسطه حمید به کتاب های محدثان کوفه طریق داده می شود. بررسی سندی و شخصیتی این تعداد در دسته بندی هایی سه گانه انجام گرفت. آنچه در میان اساتید حمید برجسته می نماید، حضور چشمگیر سران واقفه مانند محمد بن حسن بن سماعه است. با تطبیق اسناد الفهرست طوسی و الرجال نجاشی با محور قرار دادن طرق حمید، می توان گفت طرق نجاشی کامل تر و دقیق تر از طوسی، اسناد حمید را ذکر می کند. به نظر می رسد خلاصه کردن اسناد الفهرست توسط طوسی سبب افتادگی های سندی در این کتاب شده است.
ابن قولویه: محدثی در گذر از نصّ به اجتهاد (ظهور و افول یک محدث قمی)(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
حدیث پژوهی سال سیزدهم پاییز و زمستان ۱۴۰۰ شماره ۲۶
81 - 112
حوزه های تخصصی:
ابن قولویه محدث و فقیه متقدم شیعی، از خاندانی محدث بود. وی تأثیرگذارترین استاد شیخ مفید بود و محدثان و بزرگان نامداری چون شیخ صدوق و ابن غضائری نزدش شاگردی کرده اند. حیات علمی وی در مکتب حدیث قم آغاز شد و پس از فعالیت در چند بوم حدیث مهم شیعه، در بغداد وفات یافت. نقش وی در انتقال حدیث و کتب راویان میان این بوم ها و سرزمین های اسلامی، در سده چهارم مؤثر و کارآمد بود. او در خراسان، ماوراءالنهر و مناطق مختلف عراق و مصر به تعلیم و تعلم حدیث پرداخت. مطالعه اسامی کتاب ها و برخی اعتقادات ابن قولویه نشان می دهد او از اساتید و اعتقادات شیعیان خراسان مانند عیاشی و برخی باورهای اسماعیلیه، بیش از سایر بلاد تأثیر گرفته است. محصول این سفرها فقط کتاب کامل الزیارات نبود، بلکه بیست کتاب با موضوعات فقهی به او نسبت داده شده است. این پژوهش با اشاره به تجارب و تحلیل دستاوردهای حضور وی در شهرهای مختلف، کوشیده است درباره سبب وانهاده و کنار زده شدن ابن قولویه که اندکی پس از وفات وی رخ داده، کاوش کند. دیدگاه فقهی مشهور ابن قولویه، نظریه عددیه است که به نظر می رسد افزون بر اوضاع علمی، فرهنگی و اجتماعی سده چهارم و پنجم، این رأی هم به طور خاص، در باقی نماندن نشان علمی از فقیهی نامدار چون او، سهم عمده ای داشته باشد.
واکاوی در سرچشمه های علل مهمل بودن برخی رجال شیعی(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
پژوهش های قرآن و حدیث سال ۵۴ پاییز و زمستان ۱۴۰۰ شماره ۲
507 - 487
حوزه های تخصصی:
رجال شناسان اهل سنت، گاهی راویانی را به عنوان شیعی معرفی می کنند که رجال شناسان شیعه آنان را نمی شناسند یا مورد توجه جدی قرار نداده اند. به عبارت دیگر، آنان از نظر رجالی در منابع شیعی مهمل و مجهول هستند. منابع اهل سنت برخی از این افراد را از داعیان تشیع دانسته اند که در حوادث تاریخی نقش مهمی داشته اند. این راویان شیعی در منابع حدیثی عامه و منابع حدیثی شیعه امامیه یا زیدیه، درباره فضائل علی(ع) و سایر ائمه و گاه مسائل فقهی روایت دارند. این جستار پس از بررسی این افراد در منابع رجالی و حدیثی، ویژگی های شخصیتی و عقیدتی مشترک آن ها را مشخص کرده است که شامل اعتقاد به تشیع عام کوفی، وابستگی به غلو و تشیع سیاسی و ارتباط با تشیع کیسانی است. احتمال دارد نداشتن کتاب مستقل حدیثی، نقل نکردن از ائمه امامیه و تمایلات زیدی این رجال، سبب عدم توجه منابع رجالی شیعه امامی به این افراد شده است.
سبک شناسی کتاب جامع احادیث الشیعه(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
علوم قرآن و حدیث سال پنجاه و دوم پاییز و زمستان ۱۳۹۹ شماره ۱۰۵
209 - 227
حوزه های تخصصی:
جامع احادیث الشیعه تألیف سید حسین طباطبائی بروجردی (م.1340)، مرجع عالی قدر شیعه، یکی از مجموعه های روایی ارزشمند حاوی روایات معصومین علیهم السلام در زمینه فقه است که با هدف رفع ایرادات و نقایص موجود در کتاب وسائل الشیعه و سایر مجموعه های روایی تدوین شده است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که کتاب جامع احادیث الشیعه دارای چه اصول و سبکی است؟ نتیجه پژوهش حاضر گویای این مطلب است که تنظیم ابواب کتاب بر اساس ترتیب فقهی، تقدیم موضوعات اصولی بر فقهی و ذکر آیات الاحکام صورت گرفته است. اصول حاکم بر نقل احادیث در جامع الاحادیث شامل جامعیت روایات هر باب، نقل عین سند و متن حدیث، توضیح مفاهیم احادیث، عدم تقطیع احادیث، تقدیم روایات عام بر خاص و تقدیم روایات مطلق بر مقید است. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی و جمع آوری مطالب به صورت کتابخانه ای انجام گرفته است.