محمد عواطفی همت

قوم جانورشناسی یا اتنوزئولوژی مطالعه تعامل بین گروه های انسانی و جانوران اهلی و وحشی اطراف آن ها است. این دانش جنبه های نامگذاری، شناسایی عادت های غذایی، تولیدمثلی و زیستگاهی، دشمنان طبیعی، بیماری های جانوران و شیوه درمان آنها، محافظت انسان ها از خطر جانوران، استفاده های دارویی، غذایی، زینتی، مذهبی و روحانی انسان از جانوران، و تشریح روابط و شیوه های تعامل با حیوان برای اهداف حفاظتی و همانند آن ها است. هدف مقاله معرفی دانش قوم جانورشناسی در پهنه پژوهش های دانش بومی است. ابتدا دانش سنتی، اکولوژی قومی، زیست شناسی قومی و زمینه های خرد آن از جمله جانورشناسی قومی تشریح شده است و با مرور نمونه های کلاسیکی از میراث ایرانی همانند بازنامه و کبوترخانه و نمونه های جدیدی از پژوهش های بین المللی تلاش شده زمینه های پژوهشی مرتبط با جانورشناسی قومی معرفی گردد. در ادامه نمونه هایی از دانش قوم جانورشناسی ساکنان منطقه ی حفاظت شده ی اشترانکوه در مورد خصوصیات زیستگاهی، عادت های لانه گزینی، غذایی و دشمنان گونه های جانوری کبک، تشی و خرس قهوه ای تشریح گردیده است. هر سه گونه توسط انسان شکار می شوند. کیسه ی صفرا از اجزای پرکاربرد این گونه ها است که با اهداف گوناگونی از جمله برای تسکین درد، درمان بیماری ها و باورها مورد استفاده قرار می گیرد. یافته ها نشان می دهد آگاهی های قوم جانورشناسی می تواند مدیریت پایدار حیات وحش در سطح محلی را یاری نماید

هدف پژوهش حاضر مستندسازی دانش بومی ساخت مشک و دیگر دست ساخت ها از پوست دام است که برای تولید و نگهداری محصولات لبنی و آب مورد استفاده قرار می گیرند. جامعه انسانی مورد مطالعه زنان روستایی و عشایری طایفه مَدهنی از ایل پاپی در منطقه ی کاکاشرف شهرستان خرم آباد است. روش پژوهش مردم نگاری با استفاده از ابزار های مصاحبه ی نیمه ساختار یافته و مشاهده مشارکتی است. نتایج نشان می دهد که زنان از پوست دام دو نوع مشک می سازند، «مشک دو» که برای مشک زنی و نگهداری دوغ و «مشک آو» که برای حمل و نگهداری آب مورد استفاده قرار می گیرند. دو دست ساخته دیگر به نام های «هیزه» برای نگهداری روغن حیوانی و «کرویل» برای نگهداری کره نیز توسط زنان ساخته می شود. این دست ساخته ها از سمبل های زندگی روستایی و عشایری هستند. ساخت آنها نیازمند دانش بومی بالایی است که زنان روستایی و عشایری به خوبی از آن برخودار هستند. در فرآیند ساخت آنها هیچ ماده مصنوعی یا شیمیایی استفاده نمی شود و تمامی اجزای آن ها بوم آورد است و استفاده از آنها در فراوری و نگهداری آب و مواد غذایی نقشی عمده ایفا می کند. محصولات تولیدی در آنها سالم هستند و به نظر می رسد در آینده تقاضا برای چنین محصولاتی افزایش خوهد یافت.

دانش سنتی بخشی از فرهنگ منحصر به فرد هر سرزمین است که در جهت سازگاری با شرایط محیطی از طریق تجربه حاصل شده است و به مرور به بخشی از فرهنگ اجتماعی و تولیدی آن جامعه تبدیل شده است. گیاه شناسی قومی، نزدیکترین روش ممکن برای مطالعه دانش مردم از کاربردهای متعدد گیاهانی است که آن ها را به کار می برند. این پژوهش با هدف بررسی دانش سنتی اکولوژیکی مردم محلی روستاهای جنگلی ارسباران درباره خواص دارویی گیاهان علفی و بوته ای موجود در این منطقه صورت گرفت. جامعه انسانی مورد مطالعه در تحقیق حاضر اهالی روستاهای دهستان های میشه پاره از شهرستان کلیبر و منجوان غربی از شهرستان خداآفرین می باشند. در این مطالعه که یک پژوهش گیاه قوم شناسی می باشد از ابزارهای پژوهش کیفی مانند مصاحبه های ساختار نیافته، نیمه ساختاریافته و مشاهده مشارکتی استفاده شده است. یافته ها به شیوه مقوله بندی تحلیل شد ه اند. در مجموع 46 گونه علفی و بوته ای از 20 خانواده گیاهی با استفاده های دارویی سنتی شناسایی شد. دانش مردم محلی در رابطه با این گیاهان دارویی شامل شناسایی گیاه، پراکنش محلی، فصل برداشت مناسب، کاربردهای دارویی، اندام خاص مورد استفاده، نحوه جمع آوری و نحوه استفاده می باشد. بیشتر گیاهان دارویی مورد استفاده از مراتع جمع آوری می شوند، اندام اصلی مورد استفاده آن ها برگ است، به صورت جوشانده و دم کرده مورد استفاده قرار می گیرند و برای درمان بیماری های چون سرماخوردگی، سرفه و عفونت ها مورد استفاده قرار می گیرند.