عباس گنجعلی

هذه دراسه عن اللهجه المصریه وبیان خصائصها اللغویه المختلفه بناءً علی إستخدام المنهجین الوصفی والتاریخی الذی یستمد معطیاتها من علم اللغه التاریخی. والذی یلفت إنتباهنا فی هذا المقال، هو حضور اللغه العربیه فی مصر قبل الفتح الإسلامی ومعالجه اللهجه آنذاک وبیان تأثّرها من العربیه وغیرها من اللغات وذکر فروقها من اللهجه المستعمله حالیاً. وأما بعد الفتح الإسلامی فقد إبتعدت مصر عن لغته الرسمیّه وإستبدلتها باللغه العربیه الفصحی ثم ما لبث أن إحتلّت مکانها العامیه المصریه. إنّ العامیه المصریه المستعمله یومیاً، هی إمتزاج من عده لغات مدارها الرئیس اللغه العربیه وإن دخلت فیها مفردات جمّه من اللغات الأخری کالقبطیه، والیونانیه، والفارسیه، والترکیه، والإیطالیه، والآرامیه، والهندیه، واللاتینیه، والعبرانیه، والفرنسیه، والإسبانیه، والفینیقیه والإنکلیزیه.

موج اسلام خواهی در قالب بیداری اسلامی طی سال های گذشته، کشورهای اسلامی را در دو بخش قالب و محتوا در معرض تغییر و تحول تازه ای قرار داده است. در روزگار کنونی که نوای بیداری اسلامی در سراسر جهان اسلام طنین افکن شده، نقش بی بدیل شهیده بنت الهدی صدر در این مسیر به عنوان یکی از پیشگامان عرصه بیداری اسلامی، بیش ازپیش جلوه نمایی می کند. رویکرد علمی و اعتقادی بنت الهدی و چالش های پیش روی وی، چگونگی به چالش کشاندن عقب ماندگی های جامعه اسلامی و نیز تلاش های بی سابقه وی در زمینه بیداری اسلامی ازجمله موضوعاتی است که به واکاوی مجدانه نیاز دارد. سؤالی که مطرح می شود و تلاش می شود به آن پاسخی درخور داده شود، آن است که بنت الهدی صدر چگونه توانست در مسیر بیداری اسلامی اقدامات مؤثری را ارائه نماید.(مسئله) روش تحقیق پیش رو توصیفی-تحلیلی است که بر اساس پیمایش دوره های تاریخی معاصر و توصیف شرایط مختلفی که بنت الهدی صدر در آن می زیسته، مبانی و رویکردهای مدیریتی، آموزشی و تبلیغی وی و بر اساس آورده های داستانی اش، به تحلیل پرداخته است. (روش) تحقیق پیش رو بر آن است تا از ابداعات و شیوه های شهیده صدر در خصوص تلاش در جهت بیداری اسلامی در زمان و جامعه خود پرده بردارد. یافته های کلی پژوهش نشان می دهد که سیاست ورزی، واقع گرایی، مسئولیت پذیری، اعتدال گرایی، تحول خواهی، ادراک سازی مشترک، تحریف زدایی و باور به بازیابی اصول اسلامی از شاخصه-های اصلی منظومه فکری بیدارگرایانه بنت الهدی به شمار می رود. (یافته ها)

اعجاز ادبی قرآن کریم، یکی از مهم ترین وجوه اعجاز این کتاب آسمانی است که با سبک بیانی ویژه اش هر ادیبی را محو زیبایی های خود می سازد، گویی که هنرمندانه سخن گفتن را به بشر می آموزد. چینش حروف و کلماتش در ترسیم موقعیت ها چنان هنرمندانه است که گویا انسان در صحنه های مورد نظر حضور دارد و با کوچک ترین جابجایی، نظم آن دچار اختلال می شود. هر حرف و حتی صدای کوتاهی از آن، ویژگی خاصی دارد تا مفهومی را برجسته سازد. از آنجا که آوای کلام نقشی اساسی در به تصویر کشیدن انگاشت های ادراکی دارد و نیز در تحریک احساسات مؤثر است، در این پژوهش سعی شده تا نقش آوای کلامی سوره های مبارکه زخرف و دخان در القای معانی، به روش توصیفی_تحلیلی، بررسی شود، چرا که سوره های مذکور حاوی مطالب و مفاهیم ارزشمندی است که با تحلیل لایه های آوایی آن می توان آن ها را کشف نمود. نتایج پژوهش حکایت از آن دارد که فواصل آیات دو سوره، در القای معانی متناسب با فضای سوره ها و نیز در تقویت نظام آوایی نقشی اساسی داشته است. همچنین تکرارها _حتی در کوچک ترین واحد زبانی نظیر واج ها_ القاگر معانی شگفت انگیزی بوده که افزون بر تحریک احساسات، ایجاد توازن و افزایش موسیقی را در پی داشته است. به طور کلی تحلیل آوایی دو سوره نشان می دهد انسجام فوق العاده ای میان لفظ و معنا برقرار بوده و هر لفظی از آن برای غرضی وضع شده و استفاده هنرمندانه از آن موجب ترسیم صحنه های حیرت انگیزی در ذهن مخاطب گردیده است

دعای عرفه امام حسین7 متنی ادبی است که پژوهش هایی فراوان درباره آن انجام شده است. در این متن ادبی، گونه های بیانی و زیبایی شناختی متعدد و بسیار چون تصویر و انواع مختلف موسیقی، مانند اقسام متنوع تکرار به کار رفته و در کنار همه این موارد، متن از نظرگاه هایی لطیف و رویکردهای روانشناختی و دیگر موارد نیز برخوردار بوده که حقیقت این دعا را دست نیافتنی ساخته است. پژوهش حاضر در صدد بررسی یکی از این سبک های بیانی و زیباشناختی، یعنی پدیده تکرار- به عنوان نوعی موسیقی کلامی درونی- و کارکرد هنرى آن است و سعی دارد از طریق بررسی گونه های مختلف تکرار، مانند تکرار حرف، کلمه، جمله، وزن و غیره، برخی زوایا و رازها و حقایق این دعا را آشکار سازد تا خواننده و شنونده هرچه بیش تر از آن لذت ببرد. علت انتخاب موضوع، وجود فراوان عنصر تکرار و انباشت تراکمی آن در این دعا است که به منظور برجسته سازی مضامین یا تأکید بر یک حالت روحی روانی خاص و انتقال آن به کار رفته است ،در حالی که این مهم از عهده کلام عادی خارج می باشد. تکرار در این دعا، کارکردهای خود را در زمینه های صوت ضرباهنگ ساز و معناشناسی به خوبی انجام داده است و تنها برای آرایه و یا بخشی زاید بر متن نیست. این تحقیق به شیوه توصیفی تحلیلی بر اساس پردازش داخلی متن انجام شده و تلاش کرده است تا از مناسب ترین نمونه ها و مهم ترین عناصر زیباشناختی و معناشناختی استفاده کند.

زنان بزرگ در طول تاریخ الگوی کمال و انسانیت بوده و جهانیان را مسحور عظمت خود کرده اند. حضرت زینب(س) یکی از آن زنانی است که به سبب ویژگی هایی چون صلابت، صبر، قداست، شجاعت، شکوه و عظمت، الگوی آزادگان و حقیقت جویان جهان شده است. از این رو عظمت وجودی حضرت زینب(س) در شعر معاصر فارسی و عربی جلوه ویژه یافته است. در مقاله حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی، حضور نمادین شخصیت آن حضرت در شعر شاعران بحرین مورد واکاوی قرارگرفته است. نتایج نشان از آن دارد که شاعران معاصر بحرین از قهرمانان عاشورا به ویژه حضرت زینب(س) الگو گرفته اند. آنان حضرت زینب(س) را نماد شکیبایی و پایداری دانسته و همه پایمردان و آزادیخوان را به اقتدای به ایشان فراخوانده اند. آن حضرت در شعر این شاعران چون مشعلی فروزان، راه های ظلمانی و دشوار را تا رسیدن به قله سرافرازی و عدالت، روشن می کند و به انقلابیان و سلحشوران آگاه نیرو، اندیشه و انگیزه می دهد.

بررسی و نقد ترجمه به معنای پرداختن به ابعاد مختلف ترجمه و بیان نقاط و ضعف و قوت آن و ارائه سبک جدید است که پرداختن به این امر باعث گسترش شگردهای نقدی و فراهم شدن زمینه برای افزایش و بهبود کیفیت ترجمه می گردد. امروزه برای نقد و ارزیابی ترجمه، تئوری های گوناگونی وجود دارد که یکی از این تئوری ها، نظریه جوزف مالون است. مالون برای ترجمه، شگردهایی نظیر: تطابق (جانشینی و برابرسازی)، سازگاری (بسط و کاهش)، باز مجموعه سازی (پراکنده سازی و متراکم سازی)، متناوب سازی (واگرایی و همگرایی)، آرایش یا رمزگذاری تازه و پل سازی را مطرح می کند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، ترجمه های ارفع، استاد ولی، آیتی و برزی از واژگان و ترکیب های انتخابی از قرآن کریم بر اساس الگوی جوزف مالون مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. با توجه به این که بافت آیات قرآنی بر اساس معیارها و چارچوب های زبانی، فرهنگی، اجتماعی و... ایجاد شده است. بنابراین، ترجمه های انتخابی از قابلیت بررسی و ارزیابی بر اساس رویکرد مالون برخوردارند، رویکردی که مبتنی بر معیارهای مزبور است. برآیند پژوهش نشان می دهد در واگرایی و همگرایی عناصر مختلف سبکی، عاطفی، کنایی و... مورد نظر است. در بخش واگرایی اغلب مترجمان به جز ارفع، با در نظر گرفتن عناصر مذکور، برای هر یک از تعابیر و عبارات، برابرنهاد مناسب با آن را تعیین نموده و سعی در ایجاد پیوستگی، ارتباط و تقارب معانی میان متن اصلی و ترجمه داشته اند. در قسمت همگرایی نیز عبارات قرآنی مطابق با این قاعده در ترجمه هیچ یک از مترجمان بازتاب نیافته است.

امروزه نظریه پردازان حوزه ترجمه با ارائه آثار و نظریات خود گامی بلند در جهت توسعه روش های نقد و بررسی ترجمه برداشته و بستر لازم را جهت ارائه ترجمه مطلوب، فرا روی مترجمان فراهم کرده اند. یکی از نظریه پردازان این حوزه، هنری مشونیک فرانسوی است. بوطیقای ترجمه در مفهومی که در این بحث مدنظر قرار داده می شود، به قول مشونیک نوعی نظریه ترجمه متون است. بوطیقا با مسائل ساختار زبانی سروکار دارد درست همان طور که نقاشی به ساختارهای تصویری می پردازد؛ چراکه زبان شناسی دانش کلی ساختارهای زبانی است. رویکرد بوطیقای ترجمه مشونیک متشکل از مفاهیمی چون شفافیت و مرکزگریزی، کاربست تجربی و کاربست نظری و روابط بینا- بوطیقایی می باشد. در این جستار با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، برگردان فارسی روح الله رحیمی از رمان «تحت أقدام الأمهات» با عنوان «بهشت مامان غیضه» بر اساس رویکرد بوطیقای ترجمه هنری مشونیک مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. برآیند پژوهش نشان می دهد مترجم در بخش روابط بینا- بوطیقایی، صنایع ادبی نظیر مجاز و غیرمجاز را که دارای تأثیر زیباشناختی یکسانی در متن مبدأ و مقصد است به خوبی در ترجمه خود به کار برده است. زبان متن ترجمه، مطابق با هنجار های رویکرد بوطیقای مشونیک و متن مقصد تعبیه شده و مترجم سعی کرده است تا با ارائه یک ترجمه قابل قبول، نشانه های فرهنگی زبان و رویکرد ایدئولوژیک خود را به خواننده نشان دهد.

موسیقی یکی از مهم ترین عناصر سازنده شعر است که سبب رستاخیز کلمات و تشخص واژه ها می شود. حافظ رجب برسی حلّی (744- 813ه.ق)، یکی از شاعران عصر مملوکی است که در مدح و رثای اهل بیت (ع) اشعاری بلیغ و نغز سروده و موسیقی در کلام او، جلو ه ای خاص دارد. ضرورت این پژوهش تبیین کارکرد معنایی انواع موسیقی در شعر و تبیین جایگاه ادبی برسی حلی به عنوان یک شاعر شیعی است که شعرش علاوه بر مضمون والا از زیبایی های لفظی و ساختاری در خدمت معنا برخوردار است. بنابراین هدف از پژوهش حاضر تحلیل کارکرد معنایی و زیباشناختی موسیقی در تصویرسازی های حلی است. در این مقاله که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شد، یافته ها نشان داد که برسی با آگاهی از تأثیر موسیقی بر روان خوانندگان و آگاهی از جنبه های زیباشناختی موسیقی، در بهره گیری از موسیقی بیرونی و درونی موفق عمل کرده است؛ در حوزه موسیقی بیرونی به خوبی توانسته میان مضامین شعری خود و وزن و بحر انتخابی، هماهنگی برقرار کند که این هماهنگی، باعث ایجاد پیوندی مستحکم میان شعر او و موسیقی آن شده است؛ برسی برای ایجاد تأثیرات مختلف در خوانندگان و آفرینش فضاهای گوناگون به زیبایی و درستی از قافیه که هر کدام آهنگ مخصوص به خود را دارد بهره برده است؛ در حیطه ی موسیقی درونی نیز شاعر به شیوه ی هنری هم از موسیقی اصوات مانند تکرار و جناس و هم از موسیقی معنوی مانند مراعات النظیر، تلمیح و دیگر آرایه های بدیعی موسیقی آفرین استفاده کرده که باعث توافق، انسجام و هارمونی کلام شاعر شده و جلو های موسیقایی خاصی در شعرش به نمایش گذاشته که گوش نوازی و سحرانگیزی نغمه ها و آواها، به لذّت روحی مخاطب و در نتیجه انتقال هر چه بهتر معنا به ذهن او کمک شایانی می کند

همپایگی به معنای ایجاد رابطه و پیوستگی میان دو یا چند سازه است که از لحاظ دستوری با یکدیگر برابر باشند. امروزه عوامل و ابزارهای متعددی برای ایجاد پیوستگی و سازمان بندی ساختار معنایی- نحوی یک متن وجود دارد. مؤلفه های همپایگی ربطی به عنوان یکی از ابزارهای یکپارچه سازی میان عبارات یک متن به شمار می روند که توسط مک هالیدی و رقیه حسن مطرح شده است. عناصر ربطی شامل: عناصر ربطی – پیوندی می تواند در چهار نوع اضافی، سببی، خلاف انتظار و زمانی نمود یابد. عنصر ربط زمانی نیز خود در بردارنده چهار مؤلفه ترتیبی، همزمانی، ارجاعی و انجامی است. جستار حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی به واکاوی نقش مؤلفه های مذکور در سازمان بندی نحوی- معنایی آیات قرآن کریم می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد مؤلفه های همپایگی ربطی موجود در مثال های برگزیده بیشتر ساختار معنایی جملات را به یکدیگر مرتبط کردند، اگر چه این عناصر در بیشتر نمونه ها تجلی ظاهری داشتند اما با تأمل بیشتر در عبارات می شود به این مسأله پی برد که این مؤلفه ها ساخت مفهومی متن را به یکدیگر پیوند زده اند.

در تحلیل گفتمان با ارزیابی سطوح گوناگون متن، امکان دستیابی به برداشتی جدید و عمیق از متن فراهم شده و تعاملات زبان با ساختارهای فکری- اجتماعی کشف می گردد. پژوهش حاضر در تلاش است تا با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، نظام گفتمانی دو تن از شاعران مشهور عرصه وطن سرایی در ادبیات عربی و فارسی را مورد بررسی و تحلیل تطبیقی قرار دهد. علی محمود طه (1949-1901م) شاعر معاصر مصر و عارف قزوینی (1933-1882م) شاعر معاصر ایران، دو شاعر هم عصر عرب و ایرانی هستند که در بیان و طرح اندیشه های ملی و مضامین مرتبط با وطن از جایگاهی درخور توجه برخوردارند. پرسش اصلی پژوهش این است که میزان کارآیی تحلیل گفتمان مدار در شعر پایداری علی محمود طه و عارف قزوینی تا چه حد است؟ یافته های پژوهش نشان از آن دارد که در اشعار هر دو شاعر از واژگان و بندهای خاصی در جهت برجسته سازی هویت ملی استفاده شده است که همه این ها در راستای تأکید بر وطن دوستی، دلتنگی برای وطن و حمیت ملی قرار دارد. این نتیجه نشان دهنده نزدیکی اندیشگانی دو شاعر و جهت گیری مشابه آن ها نسبت به کارایی وطن گرایی به عنوان ابزاری ارزشمند در راستای ایستادگی و مقاومت است.

إنّ التضاد والتقابل عنصران أساسان فی الحیاه البشریه وما تحتویه، ومنهما تتکون المفارقه. وللمفارقه أهمیه بالغه فی الأدب، فبها ینسجم الأثر وینمو حتى یبلغ قمه التأثیر فی المتلقین. وإنها لتأتی على أنماط متعدده، لمدى تأثیرها وکیفیه إنجازها، حسب درجتها وصیاغتها وطرفیها أی المظهر والمخبر، وحسب رؤى المبدع والوظیفه التی استخدمها للتأثیر فی المتلقی، وحسب اختلاف الأذواق والعواطف والإدراک المعرفی ومدى الانفعال ومستواه فی المبدعین ثمّ متلقی الآثار الفنیه. وللأدب أشکال مختلفه کالشعر والقصه والدعاء؛ والدعاء هو ما یدعو به الإنسان ربّه عامّه، وما بقی من الأدعیه المأثوره من أئمّتنا المعصومین (ع)، خاصه، فی مخاطبه الله سبحانه. وبما أنهم أمراء البیان وملوک الکلام، کانت أدعیتهم المثل الأعلى فی هذا النوع وعمرت بالصناعات الأدبیه المختلفه والتقنیات الکلامیه المتعدده، ومنها المفارقه التی یهدف البحث إلی دراستها، إذ حاول البحث أن یقصر دائره دراسته على بعض أنماط المفارقه کالبنائیه، والمفهوم أو التصور، والسلوک الحرکی حسب بنیتها الدلالیه کما جاءت فی أدعیه کتاب مفاتیح الجنان ابتداءً من أوّل الکتاب حتی قسمِ الزیارات، لیبیّن إمکانیه هذا الشکّل فی استخدامها لتسلیط الضوء على الغرض وترسیخ الأثر فی المتلقی، کما یحاول أن یبین إمکانیه الأدعیه فی تخصیب الشکل و المعنى باستخدام المفارقه فی هذه الأنماط، فقام البحث بتحلیل نماذج من الأدعیه تحلیلاً وصفیاً ضمن مقارنتها بالدراسات التی أجریت حول الآثار الحدیثه خارج البحث، وتوصل إلى أنّ الأدعیه قد استوعبت العدید من التقینیات التی تندرج ضمن التقنیات الجدیده، وأن المفارقه لم یکن لها حضور شکلیّ فی الأدعیه فحسب، بل استُخدمت فی الأدعیه استخداماً دلالیاً بارعاً یساعد على عرض المعنى والمقصود بشکل أکثر ظهوراً و بروزاً.

السیمیائیه علم یبحث عن الرموز والدلالات اللغویه واللفظیه. وقد أدى توسع هذا العلم فی دراسه النصوص، وخاصه نهج البلاغه، إلى الکشف عن المعانی الجدیده وعن المستویات الضمنیه للکلام. إضافه إلى ذلک، فإن العثور على معانی ألفاظ نهج البلاغه وتعابیره فی سیاق الاتجاهات اللغویه کان موضع اهتمام الکتّاب والباحثین. وفی هذا الصدد یحاول أومبرتو إیکو بوصفه منظرا من منظری السیمیائیه، توظّف الظواهر الدلالیه وتطبیقها فی سیاق السیمیائیه، ولذلک ینصبّ أکثر ترکیزه فی هذا المنهج على دراسه المعنى. وعلى رأیه، تقوم السیمیائیه على الدلاله المباشره والضمنیه. فی هذا المقال، وبالاعتماد على المنهج الوصفی– التحلیلی، قد تمّت دراسه سیمیائیه فی بعض الکلمات والتعابیر المختاره من نهج البلاغه وکذلک نقد ترجمات دشتی وشهیدی وفقیهی لها فی ضوء نظریه إیکو. وتشیر نتائج البحث إلى أن الألفاظ والمعانی فی نهج البلاغه تظهر على شکل مدلولات تتجاوز عن الزمان والمکان، وأن لها أیضا دلالات ضمنیه إلى جانب معانیها المباشره یمکن أن تکون مهمه ومفیده فی فهم المفاهیم الکامنه وراء النص بأکبر قدر ممکن من الدقه.

در نظریه کنش گفتاری سرل- که در حوزه کاربردشناسی زبان(pragmatics) جای دارد- معنا به هنگام کاربرد و در ارتباط با جهان خارج مورد مطالعه بوده و بافت و موقعیت به عنوان دو شرط اصلی در دستیابی به معنای ژرف ساخت، مورد بررسی قرار می گیرد. این کارکرد زبانی قابل بررسی در انواع متون به ویژه متون ادبی است. بررسی متن از این نظرگاه نشان می دهد که چگونه شاعر با گذر از روساخت کلام، مضمون اصلی را در لایه های زیرین متن یا همان ژرف ساخت پنهان ساخته تا هم از ابتذال مضمون(پرهیز از موضوع و مضمون تکراری) جلوگیری کند و از دیگر سو آن را در راستای توصیف جریان های عصر خود به کار گیرد. در این مجال، مرثیه ای عاشورایی از شاعر معاصر عراقی بدر شاکر السیاب مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی، بررسی کنش های گفتاری در یک اثر ادبی- تاریخی است که به ترسیم فضای فکری شاعر معاصر عرب در برخورد با تراژیک ترین رخداد سیاسی جهان اسلام و پیوند آن با شرایط کنونی جامعه ی استعمارزده ی خویش پرداخته است. حاصل پژوهش پیش رو این است که شاعر معاصر به جز کار گفت های اعلامی از همه ی کار گفت های کلامی استفاده کرده است، اما کنش های اظهاری با توجه به هدف بیدار گری و تظلم خواهی نمود بیشتری داشته است.