غلامرضا کافی

در این مقاله، عناصری از ادبیات عامه از قبیل زبان محاوره یا شکسته، واژگان و اصطلاحات ادب عامه، اسم صوت ها، باورها و افسانه ها، ضرب المثل ها، ترانه ها و حتی شخصیت های نامور در ادبیات عامه که در شعر شاملو بسامد بیشتری داشته اند، بررسی شده است. دقیقه ها و ظرایف چگونگی کاربست این عناصر بررسی و تحلیل شده است و در پایانِ هر عنوان، دلایل استفاده ی شاعر از آن ها بیان شده است. همچنین افزون بر  مقدمه و بیان پیشینه، نسبت و رابطه ی احمد شاملو با ادبیات عامه به عنوان مدخل ضروری برای ورود به بحث اصلی بازنموده شده است. این مقاله ثابت کرده است که رویکرد شاملو به عناصر ادبیات عامه و کاربست آن ها در شعرش پیامد یک تحول اندیشگانی است و زبان گرایی که در شعر شاملو ویژگی بارزی است، سبب شده تا وی بیشتر از داده های لفظی ادب عامه سود ببرد تا عناصر معنوی آن. همچنین تبیین شده است که رویکرد شاملو به ادب عامه، اگرچه به سفارش اجتماع و نیاز جامعه صورت گرفته ولی هرگز سطح شعر او را به اثری بازاری یا عامه پسند تنزل نداده است.

شعر فارسی یکی از سیاسی ترین دوران خود را در روزگار معاصر تجربه کرده است و فرانمود شخصیت های سیاسی مثبت یا منفی از مهم ترین دست مایه های شعر این عهد به حساب می آید. در این میان میرزا کوچک خان جنگلی از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ چرا که به او و جنبشی که تحت عنوان نهضت جنگل به راه انداخت، نگاه دوگانه ای شده است؛ تا آنجا که او را از مقام معصوم و قدیس تا دزد و راهزن و یاغی توصیف کرده اند. اینک مقاله حاضر، نگاه به این شخصیت سیاسی را در شعر سه دوره مجزا، یعنی عهد قاجار، دوره پهلوی و عصر انقلاب اسلامی بررسی کرده است. یافته ها نشان می دهد که بیشتر آثار، نگاه مثبت از قبیل وطن پرست، آزادی خواه، عدالت طلب، قدیس و شهید به او دارند؛ اما در مواردی که احتمالاً تحت تاثیر فضای سیاسی و حب و بغض های حزبی و برپایه القائات نفوذی های اجنبی پدید آمده اند، او را با تعابیر منفی توصیف کرده اند. از میان شاعران بسیاری که درباره این جریان شعر سروده اند، اسماعیل دهقان و جعفر کوش آبادی را می توان شاعر نهضت جنگل نامید.  

انواع ادبی اگرچه در دامن چند گونه برجسته مانند حماسی، غنایی و تعلیمی جمع می شوند، هریک تقسیمات جزئی تر و گونه های ظریف و دلپذیری دارند که این دانش ادبی را جذّاب می کند. همین فراوانی گونه ها، گاه به فراموشی و ناشناختگی برخی از انواع ادبی انجامیده است. یکی از این گونه ها «هفت قاپی» و شکل های مختلف آن است که اینک در این مقاله به معرفی و تشریح نمونه های گوناگون آن پرداخته ایم. این مقاله که بر بنیان تحلیلی توصیفی و منبع پژوهی مستقیم استوار است، سرانجام دوازده گونه از این نوع ادبی را شناسایی و معرفی کرده است. نتایج نشان می دهد که شکل های مختلفی از «چهارقاپی» تا «دوازده قدم» در این نوع ادبی وجود دارد و قاپی چراغ از میان شکل های آن، برجستگی نمایانی دارد و قالب مدّنظر شاعران قاپی سرا، بیش از هر قالب دیگر، مسمّط مُخمّس بوده است. «قاپی سرایی» یکی از انواع کاربردی شعر فارسی به شمار می آید. کاربردی ترین وجه آن برای تشرف به محضر پیر یا امامزاده ای محترم بوده است. به گونه ای که ما در این تحقیق دریافتیم شاه چراغ یک اصطلاح احترام آمیز صوفیه است، نه یک نامگذاری عامیانه. چکیده انواع ادبی اگرچه در دامن چندگونه ی برجسته نظیر حماسی، غنایی و تعلیمی جمع می شوند، هر یک دارای تقسیمات جزء تر و گونه های ظریف و دلپذیری هستند که این دانش ادبی را جذّاب می کند. همین فراوانی گونه ها، گاه به فراموشی و ناشناختگی برخی از انواع ادبی انجامیده است. یکی از این گونه ها «هفت قاپی» و شکل های مختلف آن است که اینک در این مقاله به معرفی و تشریح نمونه های گوناگون آن پرداخته ایم. این مقاله که بر بنیان تحلیلی – توصیفی و منبع پژوهی مستقیم استوار است، در نهایت دوازده گونه از این نوع ادبی را شناسایی و معرفی کرده است. نتایج نشان می دهد که شکل های مختلفی از چهارقاپی تا دوازده قدم در این نوع ادبی وجود دارد و قاپی چراغ از میان شکل های آن برجستگی نمایانی دارد و قالب موردنظر شاعران قاپی سرا، بیش از هر قالب دیگر، مسمّط مُخمّس بوده است. «قاپی سرایی» یکی از انواع کاربردی شعر فارسی به حساب می آید. کلید واژه: هفت قاپی، انواع ادبی، قاپی گشایی، آیین سلوک.

غزل مقبول ترین قالب شعر سنّتی است که پس از انقلاب و بویژه در دهه هشتاد، تحوّلات زیادی را تجربه کرده است. بررسی گونه های نوآوری در غزل دهه هشتاد راهی در سبک شناسی و معرّفی افق های تازه شعر معاصر است و از آنجا که تحوّلات و نوآوری در زبان، از پرتنوّع ترین و مهمّترین شگردهای شاعران جوان دهه هشتاد بوده است، در این مقاله، به صورت تحلیلی-توصیفی و با تأکید بر بسامد، گونه های مختلف نوآوری زبانی در غزل های چاپ شده این دهه بررسی و آسیب های آن نیز بیان شده است. از جمله یافته های این تحقیق، این است که غزل سرایان دهه هشتاد برای تغییر فضای شعر و رها شدن از کلیشه ها، به انتخاب واژه ها و ترکیبات تازه و مورد استفاده مردم، کنایه های جدید و ضرب المثل های رایج روزمرّه توجّه نشان داده اند و در برخی نوآوری های خود با رویکردی تلفیقی، آرکائیسم (باستان گرایی) را به واژه های جهان امروز گره زد ه اند. استفاده از امکانات نحوی جدید و نوآوری در دستور و جابه جایی متمایز ارکان جمله و همچنین چندصدایی و تغییر لحن از دیگر نوآوری هایی است که در غزل دهه هشتاد با بسامد و گونه گونی متمایزی در مقایسه با ادوار قبل جلوه کرده؛ به طوری که شعر جوان این دوره را در جایگاه یکی از مهمّترین ادوار تحوّل غزل در تاریخ ادبیّات فارسی قرار داده است.

هدف این مقاله بررسی دگردیسی و تحوّل شعرِ عاشقانه معاصر فارسی، تحت تأثیر تفکّر مدرنیته بوده است. در این مقاله که از روش مطالعه اسنادی و تحلیل محتوای کیفی برای پاسخ به سؤال بنیادین تحقیق استفاده شده است، ابتدا تأثیرات اجتماعی مدرنیته بر عشق و رابطه عاشقانه را در نظرگاه اندیشمندان و جامعه شناسانی نظیر باومن (Bauman)، گیدِنز (Giddens)، تامپسون (Thompson) و بِرمَن (Bermun) نشان داده ایم و سپس دگرگونی های عاشقانه سروده ها در شعر فارسی تحت تأثیر این تفکّر در ده انگاره بررسی و تبیین شده است. پرسش و مسأله اصلی در این پژوهش آن است که گونه پرطرفدار عشق در ساحت ادب فارسی چگونه همگام با پدیده ها و تحوّلات اجتماعی دگردیسی یافته است. یافته ها نشان می دهد که انگاره هایی نظیر نسبیّت اندیشی، حضور پررنگ خود شاعر، گفتگوی دوسویه، برابری و آزادی، علم اندیشی و تجربه گرایی که مدرنیته آنها را برای زیستن در جهان معاصر پیشنهاد می کند عمیقاً گونه غناییِ عاشقانه را در شعر معاصر فارسی دگرگون کرده و با دیداری کردنِ مغازله و پیشنهاد عشقِ بی هاله گونه ای متفاوت ارائه داده است. اجتماع با پتانسیل سیّال خود و تغییر در نگرش انسان ها که ماهیّت شخصیّت آنها را تغییر داده است، بر ساحت عشق در ادب فارسی تأثیر گذاشته است. چنانکه جایگاه عشق را از حالت افسانه ای و اندرونی به حالت حقیقی و گاه اجتماعی و... تغییر داده است.

«واسوخت از فخر یا ضد فخر» به عنوان موضوعی نویافته، حاصل درنگ در شعر شاعران خاقانی شروانی، عُرفی شیرازی و طالب آملی است که بیش از دیگران از مفاخره در شعر خود سود بردهاند و منظور از واسوخت از فخر آن است که شاعرِ مغرور و خودستا در مواضعی از سخن، دست از مفاخره و گران تنی برمیدارد و برعکس یا به فروتنی و تواضع زبان میگرداند یا آنکه ملول و دلشکسته گلایه و واگویه را مشق میکند. این مقاله نشان داده است، تغییر سه موقعیت سیاسی اجتماعی و معرفتی و سِنّی سبب واگشت از فخر میشود. در این مقاله ضمن اشاره به حیاتِ سه شاعر و دلایل خودستاییشان، تغییر سهگانه موقعیت آنان که سبب گرایش به ضدفخر شده است، با شواهد متعدد از شعرشان تحلیل و بررسی شده است. بازماندن از مناصب و موهبتها و انقلاب درونی شاعران، به همراه گذرِ عمر به عنوان سه واکنش مهم در رفتار شاعران خودستا، رفته رفته آنان را از تفاخر به سمت تواضع کشانده و واگشت از فخر را در شعرشان رقم زده است. یافته ها نشان می دهد در هر سه شاعر، هر سه موقعیت باعث رویگردانی آنان از تفاخر می شود همچنین بیشترین فراوانی در فخریه و واسوخت از آن، در شعر خاقانی، سپس طالب آملی دیده می شود و عرفی در مرتبه بعد قرار دارد.

  قرن حاضر، عصر بدعت کاری خوانده شده است و به همین سبب، تحوّلات ادبی نیز در این دوره فراوان بوده و ادبیات فارسی گسترده ترین تحول ساختاری خود را در این قرن تجربه کرده است. بنیان این نوشته نیز برگونه ای تحول ساختاری در غزل معاصر به همراه نشان دادن طرفه کاری ها در قافیه آن استوار است. در این مقاله به کارکرد قافیه مدرّج و انواع آن، قافیه آوایی، بازی با قافیه، لغزش در قافیه پرداخته شده، یافته ها نیز با آمار و ارقام در دو جدول نشان داده شده اند و در مقدمه، در چگونگی غزل معاصر سخن رفته است. براساس یافته ها «مدرّج وابسته» شگرد مطلوب غزلسرایان در قافیه به حساب می آید و «قافیه آوایی» در مرتبه دوم قرار دارد.    

جستار حاضر در پی بررسی نمودهای فرجا م گرایی در اشعار شاملو است. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی مجموعه اشعار احمد شاملو بررسی شده و اشعاری که فرم فرجام­گرایانه دارند، موردتحلیل و وارسی قرار گرفته اند. بر­اساس شواهد موجود در پژوهش می­توان گفت که فرجام­گرایی یکی از مفاهیم برجسته در اشعار شاملوست که وجوه مختلفی از جهان­بینی وی را نمایان می­کند. فرجام­گرایی در شعر شاملو را می­توان به دو دسته ی کلی تقسیم کرد: اول آن گروه از اشعاری که فرم فرجام­گرایانه ندارند؛ اما در لایه­های زیرین خود ذهنیتی آخرالزمانی را ارائه داده اند و اشارات فرجام­گرایانه دارند و دوم، اشعاری که بر اساس فرم و روایت آخرالزمانی خلق شده­اند. علاوه براین، براساس نتایج تحقیق مشخص می­شود که فرجام­گرایی در شعر شاملو بیشتر کارکردی سیاسی و مبارزه طلبانه دارد و همچنان که با فرجام­گرایی مارکسیستی قابل قیاس است، گاهی به روایتی ضد­آخرالزمانی بدل می شود و رویکرد سکولار شاعر را نمایان می­کند. 

این مقاله بر آن است تا یکی از چهره های ادبیات دینی وتعلیمی و تعدادی از آثار او را در این نوعِ ادبی معرفی نماید. غالباً در ادبیات دینی و تعلیمی با پدیدآورنده ای حکیم یا عالم روبه رویم؛ اما معمولاً آثارِ این نوعِ ادبی مطرح تر از چهره های آن هستند و کمتر شاعری را به عنوان «ویژه سرا» در این گونه از ادبیات می توان سراغ کرد. علامه آیت الله سیدعلی بن محمدعلی میبدیِ یزدی آثار متعددی در حوزه ی ادبیات تعلیمی از خود به جای گذاشته است و ازاین جهت، به چهره ای ممتاز بدل گشته است. نُقل مجلس که پرهیزنامه ای است در علم اخلاق، به زبان فارسی و در قالب مثنوی، به همراه شش اُرجوزه به زبان عربی و در قالب مثنوی، شمه ای از هفتاد اثر علامه میبدی است که به طور ویژه در ادب دینی و بر بنیان تعلیمی سروده شده اند. در این مقاله، علاوه بر معرفی سراینده، این آثار نیز به نحو شایسته معرفی شده اند و ویژگی های هر اثر به همراه توضیح کارکرد آن ها در ادب تعلیمی به قلم آمده است. معرفی چهره ای خاص و چند اثر ویژه در ادبیات دینی و تعلیمیْ هدف غایی این مقاله بوده است که به شیوه ی توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به انجام رسیده است. چاشنی گیری این سروده ها از دقیقه های معرفت دینیْ آن ها را در یک سلک و یک سبک درآورده است. یافته های تحقیق نشان می دهد باتوجه به شیوه ی استدلالی و حکمی سراینده و پیوند با منابع قرآنی وروایی و نیز استفاده از اندکی لحن مطایبه آمیز، کارکرد آموزندگی آثار بسیار بالاست.