عبدالحسین کافی

قدمت جبر و اختیار در افعال انسان، به دوره های آغازین مباحث کلامی در تاریخ بشر برمی گردد. در این میان، جبری یا اختیاری بودن ایمان و کفر، از جایگاهی بس رفیع برخوردار است. این موضوع، ذهن اندیشمندان بسیاری را به خود مشغول داشته و هنوز هم مَطمح نظر متکلّمان می باشد. فخر الدین رازی و علاّمه طباطبایی، دو بزرگ اندیشه اشعری و امامی، در جای جای آثار خود، به این موضوع پرداخته، و ابعاد گوناگون آن را کاویده اند. آن چه را این دو، در تفاسیر خود، بیان کرده اند، از جامع ترین پژوهش های ژرف در این زمینه است. طبق مبانی این دو دانشمند، رسیدن فخر رازی به جبری بودن ایمان و کفر، و دستیابی علاّمه طباطبایی به «امر بین الامرین» در این زمینه، امری قابل پیش­ بینى است.

از دیدگاه آیات و روایات، «توجه انسان به علم خدا» آثار نیک فراوانی برای او دربردارد. در میان این آثار، تاثیرهای اخلاقی این موضوع چشمگیرتر به نظر می رسد. «توجه به علم خدا»، هم سبب «پرهیز از رذائل» است و هم «آراستگی به فضائل». مقصود از «پرهیز از رذائل»، ترک «گناه، ظلم، هواپرستی و مانند آن» است. تعدادی از مصادیق جزئی تر این موضوع در آیات و روایات نام برده شده؛ مانند: پرهیز از بخل، بدگویی، تهمت، خیانت، خودستایی و ریا. با بررسی آیات و روایات، رابطه میان کلید واژه های این حوزه معنایی، قرار داشتن همه آنها در خویشتن داری انسان از گناهان و رذائل است. میان این حوزه معنایی و برخی دیگر از حوزه های معنایی، رابطه ای نزدیک وجود دارد؛ مانند رابطه «آثار توجه به علم خدا» و «آثار ذکر الله» که «عموم و خصوص من وجه» است.

آیه تطهیر در بیان مقام والای اهل بیت( نازل شده است. خداوند در این آیه، با لفظ «یرید»، اراده خود در اذهاب رجس و تطهیر آنها را بیان می کند. مفسران در معنای کلمه «یرید الله» نظرهای متعددی دارند. بیشتر عالمان اهل تسنن اراده را تشریعی و عالمان شیعه آن را تکوینی می دانند. با توجه به اینکه واژه «یرید الله» نقش مهمی در تفسیر و تبیین این آیه دارد، لازم است پژوهشی مستقل در تفسیر معنای «اراده» صورت گیرد. هدف مقاله حاضر تعیین مفهوم اراده در آیه تطهیر برای شناخت طهارت اختیاری اهل بیت است. دست آورد این تحقیق، اثبات اراده تکوینی در قالب تشریع (نه اراده تکوینی فارغ یا نافی از تشریع) می باشد؛ به همین جهت در دو بخش به مفهوم شناسی اراده و سپس تعیین معنای اراده در آیه تطهیر پرداخته می شود.